24
Ay səcdəgahı sayılan buğa (öküz) surəti XV əsr Şirvanşahlar dövlətinin
gerbinin mərkəzini bəzəyir. Buğa surətinin ay mənşəli olmasına bir işarə olaraq
onun buynuzları bilərəkdən aypara şəklində verilmişdir.
Qarabağ xalçalarında təsvir edilən pələng türk xalqlarının anlayışında
qüvvə təcəssümü, insana xas olan bütün hisslərin daşıyıcısı idi. Qədim
Azərbaycanda, Mərkəzi Asiyada, Altayda, Yeniseydə pələng qəbilələrin genea
logiyasının təşəkkülündə böyük rol oynamışdır və əsas totemlərdən biri idi.
Pələng fiquru da qədim Altay astronomik təqvimində yer almışdır.
Qarabağ xalçalarında rast gəlinən qartal (tərlan) günəş, işıq mənbəyi
totemidir. Türk xalqlarının incəsənətində qartal günəş, od, ildırım və şimşək
hökmdarı sayılır.
Qarabağ xalçalarında tez-tez rast gəlinən əjdaha totemi Azərbaycanda,
Türkmənistanda, habelə Sibir ərazilərində xalqların məişətində və
incəsənətində geniş yayılmış mifik heyvandır. Əjdaha totemi insanın həyatının
uğurlu keçməsi üçün ona yardımçı olan heyvan ruhudur.
Əjdaha güclülük, çeviklik, müdriklik, uzaqgörənlik təcəssümüdür. Şaman
mərasimlərində əjdahaların həmişə irəlidə gedib yola işıq saldıqları təsəvvür edilirdi.
Qədim insanlar əjdahanın mövcudluğuna inanırdılar.
Qarabağ xalçalarında şir təsvirlərinə də təsadüf edilir. Şir Şərqdə ta qədimlərdən
günəş, od, aydınlıq və qüdrət təcəssümü kimi qəbul olunmuşdur. Şumerlərin müharibə
Allahı qanadlı şir şəklində təsvir edilirdi.
Qarabağ xalçalarında ümumi kompozisiyada əsas yer tutan və ən çox gözə çarpan
elementlər bütün xalça kompozisiyalarında olduğu kimi beş qrupa bölünür:
a) Butalar. Azərbaycan ornamentlərində çox geniş istifadə olunan buta Qarabağın
həm xovsuz, həm də xovlu xalçalarında təsvir edilir.
Əjdahalı xalça. “Xətai”. Qarabağ qrupu. Şuşa. Azərbaycan.
XVII əsr.
Şəxsi kolleksiya.
Yun. Xovlu. 224 x132