104
Azərbaycan xalçaları / QAZAX-BORÇALI QRUPU
104
“Ləmbəli” xalçası Borçalının Arıxlı kən
dində də toxunub. Bu kənddə toxunan xal-
çaların istər rəng tərtibatı, istərsə də toxunuş
texnikası mükəmməl olur. “Ləmbəli” xalça
kompozisiyası ilə müxtəlif naxışlı və ölçülü
xalçalar toxunur. Belə kompozisiya həllinə
İrəvan qrupuna aid nümunələrdə də rast
gəlmək olar. Bəzən yerli toxucular öz ənənəvi
naxışlarını da bu kompozisiyaya əlavə edirdi
lər. Dünya şöhrətli “Ləmbəli” xalçası barədə
məşhur xalça ekspertləri və sənətşünaslar öz
müsbət rəylərini müxtəlif tədqiqat işlərində
bildirmişlər. Qazax qrupunun ən gözəl nümu
nələrindən sayılan “Ləmbəli” xalçasının ticari
dəyəri də yüksəkdir.
Xalçanın yarandığı Borçalı ərazisi oğuz türk
lərinin qədim məskənidir. Arıxlı kəndi Xram
çayının sağ sahilində, dəniz səviyyəsindən 420
m hündürlükdə yerləşir. Kənd yaxınlığında bir
neçə arxeoloji abidə aşkarlanıb. Burada e. ə.
V-IV minilliklərə aid tökmə palçıqdan dairəvi
möhrədamlar, maralın şaxəli buynuzundan
naxışlı alət, çınqıldan günəşə, aya bənzər
biçimdə qadın-ana başı heykəlciyi, gildən öküz
heykəlciyi, eramızdan əvvəl III minillikdə ya-
yılmış Kür-Araz arxeoloji mədəniyyətinə aid
məskəndə çınqıldan insan sifəti təsvirli fi-
qur aşkarlanıb. Eradan əvvəl II-I minilliklərə
və IX-VII yüzillərə aid olunan məskəndə,
quzeyindəki qayalı yarğanda tapılmış tuncdan
ox ucları, sümük və dəmir üzəngiləri, tunc bı-
çaq uclarını gürcü mütəxəssisləri o vaxtlar bu-
ralarda türkdilli Bozər, sak aşirətlərinin yayıl-
ması ilə əlaqələndirib, bu maddi mədəniyyət
abidələrinin bir qismini sak tipli hesab edib
lər. Kənddə X-XIII əsrlərə aid üzə çıxarılmış
ikipəncərəli ibadət ocağı, onun içində quyu
məzar, daş sənduqə tabutlar, səkkiz otaqlı ya
şayış binasının, açıq hamamın qalıqları, cür
bəcür çoxrəngli və sadə saxsı qablar əhəmiy
yətlidir. Arxeoloqlar belə qənaətə gəliblər ki,
həmin yerdə şəhər olub. Çayın yüksək qayalı
sağ sahilində qəsr, aşağıda hər iki sahildə ya-
şayış məskənləri yerləşirmiş; abidələr qıpçaq
tiplidir.
Təqdim olunan bu xalçanı bədii ənənələrdə
qorunan tariximizin yaddaşı adlandırmaq olar.
Arıxlı kəndində məşhur xalçaçı Xurda xanım
bu xalça ilə bərabər neçə-neçə sənət incisi to
xumuşdur. Toxucu bu xalçanın iplərini öz
saxladığı qoyunun yunundan əyirmiş və ip
lər kəndin kənarından keçən Xram çayının
vadisində bitən ağacların köklərindən, mey
və qabıqlarının qurusundan və otlarla boyan-
mışdır. Xalça ara sahə və haşiyə zolağından
ibarətdir. Dörd cərgədən yaranan haşiyə zo-
lağı sarı, qırmızı, ağ, sürməyi rəngli nəbati
elementlər və nar bitkisi ilə bəzədilib. Haşiyə
boyu toxunan nar elementləri bəzən yastı dis
ki xatırladır. Yaşıl rəngli ara sahə üzərində
uzunsov, səkkizbucaqlı göl toxunub. Onun da
içərisində olan ağ yerlikli göldə heyvanmənşəli
damğanın toxunduğu təxmin edilə bilər. Xal-
çanın ara sahəsinin dörd küncündə budaqlar
üzərində nar bitkisi toxunub. Nar günəşin
rəmzi olub, qədim zamanlardan müqəddəs
meyvə sayılmışdır. Onu həm qədim türklər,
həm atəşpərəstlər, həm də islam dövründə
müsəlmanlar səma ilə əlaqəli saymış, cənnətin
nişanı kimi qəbul etmişdir. O bir çox türkdil-
li xalqların incəsənətində əks olunub. Bundan
başqa, “Ləmbəli” xalçası üzərində çoxlu sayda
qarmaq, xaçabənzər, səkkizguşəli ulduz, romb,
ox kimi naxışlar da yerləşdirilib. Bu elementlər
qısa tarixi dövrü deyil, böyük zaman ərzində
xalqın atributuna çevrilmiş işarələri özündə
yaşadır.
Xalçanın sıxlığı 30x55 sm-dir. Xalçada yeddi
rəngdən istifadə olunmuşdur. Üzərində heç
bir təmir-bərpa işləri aparılmamışdır. Saxlan-
ma vəziyyəti əladır. Xalça tarixi, elmi və bədii
əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanda şəxsi evdə
saxlanılır.