9
Azərbaycan xalçaları / TƏBRİZ QRUPU
Təbriz qrupu xalçalarına xas olan bu üsul məmulatın nikbin,
gözəgəlimli koloritə malik olmasını təmin edir. Bu heç də xalça-
larda yumşaq və uyarlı rəng ahəngdarlığının yox olması demək
deyildir. Boyama işinin əsası lap qədimdən təbiətdə olan nəbati
boyayıcı maddələrlə qoyulub və ona görə də əldə edilən rənglər
təbiətdə olduğundan yüksək qüvvədə ola bilməyib, rənglərin
məntiqi vəhdətini poza bilən parıltıya yol verilməyibdir. XIX
əsrin sonlarından başlayaraq sintetik boyaların işlədilməsi,
Qərb tacirlərinin tələbi əsasında milli rəng ahəngdarlığına zidd
olan sifarişlər qəbul etmək belə bu ənənəni tam surətdə poza
bilməmişdir. İstənilən rəng uyarlığını az miqdar boyaların
birləşdirilməsilə əldə etmək özü də Təbriz xalçaçılığının bədii
xüsusiyyətlərindən idi.
İnsan təxəyyülünün nəticəsi olan bu ecazkar ornamentlər və
ovqat dəyişkənliyinin əldə olunmasına imkan verən rənglər
sənətkarlara maraqlı və cəlbedici xalça çeşniləri hazırlamağa im-
kan verib.
Xalçaların bədii xüsusiyyətləri konkretləşdirilsə, onda həm
Təbriz, həm də Ərdəbil qrupu xalçalarının, əsasən, iki istiqa
mətdə inkişaf etdiyi aydın olar. Onların bədii həlli süjetli və or-
namentli xalçalar kimi səciyyələnir.
Təbriz qrupuna aid xalçaların süjetli kompozisiyalarında
Azərbaycan xalçaçılığının çoxəsrlik ənənələrini zənginləşdirən
bədii-texniki məziyyətlər kifayət qədərdir.
“Ovçuluq” kompozisiyası məna-məzmun tutumunu obraz-
lı təqdimatla ifadə edən belə toxuculuq nümunələrindəndir.
Bu kompozisiyanın əsasını ornament elementləri ilə heyvan və
insan təsvirlərinin qovşağı təşkil edir. Bununla yanaşı, bu mo-
tivin müxtəlif təfsirlərinə də rast gəlinir. Onların bəzilərində
insanın vəhşi heyvanları, bir çoxunda ovçuların quşları ovla-
ması, ən nəhayət, heyvanların mübarizəsi görüntüyə gətirilib.
Ornamentlər hər bir kompozisiyaya müvafiq müxtəlif cür olsalar
da, meşəni və ağaclığı ifadə edən spiralvari budaqların təsviri
“Ovçuluq” xalçalarının dəyişməz xüsusiyyəti idi. Bəzi hallarda
bu bədii rolu spirallar yox, sadəcə kiçik ağacın, yaxud kolun
təsviri oynayır. “Ovçuluq” kompozisiyasını təkcə ornament
elementləri yox, spirallar, ağaclar və kollar arasında təsvir edilən
insan və heyvan fiqurları təşkil edir. Kompozisiyalarda insan-
ların və heyvanların ya hərəkətdə, ya da sakit vəziyyətdə təsvir
olunmasına üstünlük verilib. Ceyran, maral, dağ keçisi, çaqqal,
dovşan və digər heyvanların , eləcə də pələng, şir, canavar və
bəbir kimi yırtıcıların təsvirlərinə “Ovçuluq” xalçalarında daha
çox rast gəlinir. Onların xalçanın bütün səthi boyu səpələnməsi,
bəzən də yırtıcının heyvanı ələ keçirib parçalaması səhnəsi sü-
jetin əsasını təşkil edir. Ov motivlərində ovçu öz dəyişməz
köməkçiləri ilə – ov iti və atla təsvir olunub. Bəzi kompozisiya-
larda mifoloji personajların – Simurqla əjdahanın mübarizəsi ilə
yanaşı, Mərkəzi Asiya və Yaxın Şərqin türkdilli xalqlarının, eləcə
də Azərbaycan mifologiyasından əxz olunmuş motivlər əksini
tapıb. Belə süjetlər ovçuların atlı və yaxud piyada təsviri ilə
diqqət çəkirlər. Xalçaçılar təsvirə inandırıcılıq bəxş etmək üçün
süjetlərə ovda gərəkli olan ox, yay, tor, tələ və digər əşyaların
təsvirlərini də daxil etməklə, onları “Ovçuluq” tipli toxuculuq
nümunələrinin səciyyəvi elementlərinə çevirmişlər.
“Ovçuluq” kompozisiyalarının müasir dövrə gəlib çatmış gö
zəl nümunələri sırasında Azərbaycan muzeyləri ilə yanaşı, ha-
zırda “Viktoriya və Albert” muzeyində, eləcə də Milanın (İtali-
ya) “Poldi-Petsoli” muzeyində saxlanan və XVI əsrə aid edilən
xalçaların adını çəkmək olar. Çeşnisinin ümumi görünüşü klas-
sik “Ləçəkturunc” kompozisiyası ilə anım yaradan bu xalçanın
Xalça fraqmenti. Yun. Xovlu. XVI əsrin ortaları.
Təbriz qrupu. Azərbaycan. “Metropoliten”
muzeyi. Nyu-York.