16
eləcə də qızıl və gümüş saplardan istifadə ilə ərsəyə gətirilənləri
onların zahiri görkəminə xüsusi gözəllik bəxş etməklə, həm də
Azərbaycan xalçaçılığının texniki imkanlarının genişliyini nü-
mayiş etdirirdi.
Azərbaycan xalçaçılığında, eləcə də dekorativ sənətin bir çox
növlərində geniş yayılmış naxış formalardan birinin yaratdığı
müstəqil kompozisiya “Əfşan” adlanır. Lüğəti mənası əsasən
“səpmək” və “yaymaq” olan “Əfşan”ın kompozisiyası, başlıca
olaraq, naxış elementlərinin bir-neçə “hələzun” (spiral) və yaxud
da “piçək” (qıvrım) formalı şaxələr üzərində qurulması ilə alı-
nır. Gül-çiçək təsvirlərinin, yarpaqların və “İslimi” motivlərinin
onlarla əlaqələndirilməsi kompozisiyanın bütövlüyünü təmin
etməklə, bütünlükdə ovsunlayıcı bir görüntü əmələ gətirir. Bu
kompozisiyadan XVI – XVII əsrlərdə daha tez-tez istifadə olunsa
da, toxunan yüzlərlə xalçanın heç biri digərini nə naxış örtü
yünə, nə də rənginə görə təkrar etməmişdir.
Berlin (Almaniya) Dövlət muzeyindəki xalça, “Viktoriya və
Albert” muzeyi və Amerika incəsənət qalereyasını bəzəyən nü
munələr, eləcə də “Metropoliten” muzeyinin kolleksiyasında
saxlanılan əsər (XVI əsr) və digər neçə-neçə toxuculuq nümunəsi
“Əfşan” kompozisiyasının bədii-estetik imkanlarının sonsuzlu-
ğunu təsdiqləyən xalçalardırlar.
“Heris” ( çeşni öz adını Təbrizin şimali – şərqində yerləşən qə
səbədən götürüb) kompozisiyalı nümunələrin sıxlığı bütünlük
də Təbriz qrupu xalçaları üçün səciyyəvi olan sıxlıqdan az olsa
da, onlar bədii həllinin özünəməxsusluğu ilə başqalarından
fərqlənir. Onun kompozisiyası və detalların ümumi formaları
“Ləçəkturunc”ün çeşnisi əsasında, əyri xətli nəbati naxışlardan
yaradılıb. “Viktoriya və Albert” muzeyində nümayiş etdirilən
“Heris” xalçası bu bədii məziyyətləri özündə yaşadan sənət
nümunələrindəndir.
“Görəvan” (onun adı Herisin yaxınlığındakı kənddən götürü-
lüb) xalçasının bədii və texniki xüsusiyyətləri “Heris”in daşıdığı
məziyyətlərlə üst-üstə düşür.
Təbriz şəhərindən ümumi görünüş.
Xalça. Yun. Xovlu. XIX əsr. Təbriz qrupu. Azərbaycan.
Xalça. Yun. Xovlu. XIX əsr. Təbriz qrupu. Azərbaycan.
“Şahabbası” xalçası Səfəvi hökmdarı
Şah Abbasın (1587 – 1629) adı
ilə bağlıdır. Bu kompozisiyanın
Şah Abbasın paytaxtı İsfahana
köçürməsindən sonra meydana
çıxdığını qeyd etmək olar.