Page 5 - Azərbaycan xalçaları

3

Əgər burada xalçaçılığın inkişafı üçün coğrafi şəraitin və xam-

malın olduğunu da nəzərə alsaq, onda bu sənətkarlıq sahəsinin

bütün Azərbaycanda, eləcə də Təbriz və ona yaxın ərazilərdə ya

ranmasını və sonrakı dövrlərdə yeni-yeni bədii zirvələri fəth et

məsini təbii saymaq olar. Xalça sənəti Təbrizlə yanaşı Ərdəbil,

Marağa, Mərənd, Maku, Xoy, Urmiya, Zəncan, Qərəcə, Heris, Sə

rab, Əhmədabad, Miriş, Əhər, Salmas, Görəvan, Sennə, Qaradağ

və s. yaşayış məntəqələrində də geniş yayılmışdır. Təbriz qrupu

xalçaları qədim bədii-texniki ənənələrə tapınmaqla inkişaf etmiş

və bu sahədə özünün əlçatmazlığını təsdiqləmişdir.

Çox qədim nümunələr müasir dövrədək gəlib çatmasa da, de

korativ-tətbiqi sənətin digər növlərində yaradılan nümunələrdə

xalçaçılığın və ona yaxın sahələrin inkişafda olduğunu təsdiqləyən

maddi dəlillər mövcuddur. Buna misal olaraq Urmiya gölü yaxın-

lığındakı Göytəpə yaşayış məntəqəsindən və Kaşan yaxınlığındakı

Sialk- təpədən arxeoloji qazıntılar zamanı üzə çıxarılmış keramika

nümunələrinin bəzək örtüyündə xalçalar üçün də səciyyəvi olan

naxışlara rast gəlinməsini, eləcə də Cənubi Azərbaycanın Maku

şəhəri yaxınlığından tapılmış gil at fiqurunun belində naxışlı

yəhərin olmasını qeyd etmək olar. Həsənludan tapılmış məşhur

qızıl camın (b. e. ə. VIII əsr) üzrindəki şirin belinin naxışlı yəhərlə

örtülməsi də qədim Azərbaycanda, o cümlədən də Təbrizdə və

onu əhatələyən yaxın-uzaq məntəqələrdə xalçaçılığın mövcud-

luğunu söyləməyə əsas verir. Sonrakı dövrlərdə Azərbaycan

müxtəlif dönəmdə ərəblərin və monqolların işğalına məruz qal-

sa da, bədii sənətkarlığın müxtəlif sahələri, o cümlədən xalçaçılıq

inkişafını dayandırmamış, hətta Sasani dövlətinin tərkibində (III

– VII əsrlər) olarkən buradan Avropaya daşınan müxtəlif mallar

arasında xalçalar xüsusi yer tutmuşdur.

Azərbaycan xalçaçılığının diqqətçəkən bədii-estetik uğurla-

rı qeyd edilərkən Sasani hökmdarlarının Mədaindəki sarayını

bəzəmiş “Zimistani” (qış) xalısının da adı çəkilməlidir. Təbriz

qrupu xalçalarına aid üzərində ilin fəsillərini əks etdirən “Dörd

fəsil” kompozisiyası “Zimistani” xalısının da Azərbaycanda to

xunduğunu söyləməyə əsas verir. 636-cı ildə sarayın ərəblər tə

rəfindən istilası zamanı bu nadir sənət incisi də qənimət kimi ələ

keçirilmiş və hissələrə ayrılaraq qaliblər arasında bölüşdürülmüş-

dür. Mənbələr “dünyada mövcud olan bütün rənglərin istifadə

olunduğu bütün xalının qiymətli daşlarla örtüldüyü”nü qeyd

edirlər.

VI – VII əsrlərdə Azərbaycan yüksək keyfiyyətli xalçalar istehsal

edən iri mərkəzə çevrilmişdir. VII əsrdə bu yerlərdə olmuş məşhur

çin səyyahı Xuan Tes-ankın xatirələrində “Azərbaycan xalçaçılığın

ən böyük mərkəzidir” fikrini dilə gətirməsi də bunun təsdiqidir.

XI – XII əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərinin, o cümlədən də Cə

nubi Azərbaycan ərazisindəki yaşayış məntəqələrinin dirçəl

məsi bu yerlərdə mövcud olmuş xalçaçılığın da inkişafının yeni

mərhələyə qədəm qoymasına səbəb olmuşdur. Bununla bərabər,

VII – XIII əsrlərdə Azərbaycanda baş verən müxtəlif hadisələrin

xalçaçılığın inkişafına arzuolunmaz təsirlər göstərdiyi də qeyd

edilməlidir. Xalça nümunələri tez-tez, xüsusilə də monqol isti-

lasından sonra daha çox əhalini girovluqdan can qurtarma va

sitəsinə çevrildiyindən, sənətkarlar onun bədii dəyərindən çox

sayının çoxluğuna üstünlük verməyə məcbur olurdular.

XIII – XVI əsrlərdə Təbriz və ona yaxın şəhərlərdə inşa olun-

muş saray və dini memarlıq tikililərinin daxili tərtibatını bura-

da toxunmuş xalçalarsız təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Bu

mənada Təbrizdə ucaldılmış “Dövlətxana” adlı tikilinin və Əli

şah məscidinin, eləcə də Ərdəbildəki Şeyx Səfiəddin kompleksi-

nin adını çəkmək olar.

Sultan Məhəmməd. Sultan Səncər və qarı.

Nizami "Xəmsə"si. 1539

‒

1543-cü il.

Təbriz muzeyində saxlanılan

antik dövrə aid əşyalar.