7
Azərbaycan xalçaları / TƏBRİZ QRUPU
mürəkkəb formaya malik olması-
dır. “Xətai” formasına görə uzun
sov olub, enli yarpağa bənzəyir,
kənarları büzməli diliklər ilə
əhatələnir. “Xətai” naxışları, bir
qayda olaraq, biri digərinə bir
ləşmiş formada olur, ara sahə və
haşiyədə mürəkkəb kompozi
siyaların yaradılmasında tətbiq
olunur. “Xətai”lər kompozisiyala-
rın ümumi ruhuna müvafiq daha
çox stilizə olunurlar. Bu element də
“islimi” kimi xalçanın bəzək deko-
runda müstəqil işlədilmir.
“Spiral” motivi dekorativ-tətbiqi
sənətdə işlədilən elementlərin
ən qədim tarixə malik olanların-
dandır. Bu motivin əsasını spi-
ralvari formaların təkrarlanması
təşkil edir. Əslində, spiral zahi-
ri görünüşünə görə gerçəklikdə
tez-tez rast gəlinən forma olsa da,
dekorativ-tətbiqi sənət, o cümlədən
də xalçaçılıq sahəsində fəaliyyət göstərən sənətkarlar onla-
rı həm də düşündürücü bədii-fəlsəfi məna daşıyıcısı kimi
kompozisiyalara daxil etmişlər.
“Göl” ( Avropada ona “medalyon” deyilir) bir ornament
motivi kimi Təbriz xalçalarının naxış örtüyündə aparıcı rol
oynayır. Bir qayda olaraq medalyonlar kompozisiyanın
mərkəzi hissəsini, diqqətçəkən elementini təşkil etdiyindən
xalçaçılar onların müxtəlif və zəngin formalı olmasına ça-
lışırdılar. Belə xalçalara “göllü”, “xonçalı” və “turunclu”
deyilir. Gölün – medalyonun uzunsov, dəyirmi, kvadrat,
rombvari və s. formaları mövcuddur. Onların daxili sahəsi
nəbati, həndəsi naxışlar, heyvan, quş, bəzən də insan təs
virləri ilə örtülür.
“Kətəbə” forma etibarilə uzunsov formalı gölü xatır-
latmaqla xalçanın orta sahəsinin əsas elementi kimi, göllə
əlaqəli və enli haşiyənin əsas elementi olaraq kompozisi-
yaya daxil edilir. Onların qapalı forma daşıması burada
həkk edilmiş yazının xalçanın kompozisiyasında qabarıq
görünməsini şərtləndirir. Kətəbələr çox vaxt şeir parçala-
rından və müxtəlif yazılardan ibarət olmaqla xalçanın orna-
ment bəzəyinə çevrilir. Onların budaq, qönçə, quş və hey-
van təsvirləri ilə zənginləşdirilməsi də Təbriz xalçalarına
xas olan poetik-fəlsəfi ovqatın gücləndirilməsi məqsədini
daşıyır.
Tarixən yerli sənətkarlar tərəfindən “heykəlbaşı”, yəni,
“bütbaşı” kimi də adlandırılan “Qübbə” elementi bir qayda
olaraq kompozisiyada göllə əlaqələndirilmiş halda istifadə
olunur və bu səbəbdən də hər ikisinin yerliyi eyni rəngdə
olurdu.
Sonrakı dövrlərdə həmdəmüəyyənməna kəsb edən “qüb
bə” yaraşıqlı qönçəni, bəzən də kasayarpaqlı gülü andıran
müstəqil dekorativ forma almışdır. Adətən “qübbə”lərin
yerliyi kompozisiyanın daşıdığı məna-məzmun yükünə uy-
ğun olaraq çiçəklərdən ibarət naxışlarla, bəzən də miniatür
heyvanların təsvirləri ilə bəzədilərdi.
Təbriz qrupu xalçalarında “Bulud motivləri” də tez-tez is
tifadə olunmuşdur. Bu elementin Azərbaycan incəsənətində
yer alması uyğur-Çin rəssamlığı ilə, uyğur sənətkarların
azərbaycanlı hökmdarların saraylarında çalışmaları ilə izah
edilir. Çin parçalarının üzərini bəzəyən real biçimli bulud
təsvirləri Azərbaycan xalçalarında bir qədər fərqli – yerli
bədii ənənələrə uyğun, müəyyən stilizəyə məruz qalmış, bir
çox digər elementlər kimi düşündürücü, eyni zamanda zərif
görkəm almışdı.
“Vaq-baği” elementinin Azərbaycan incəsənətində, xü
susilə də Təbriz qrupu xalçalarında yayılmasını da yerli
sənətkarların yaxın qonşu ölkələrdəki diqqət çəkən sənət
karlıq qaynaqlarına yaradıcı münasibətlərinin əyani təza
hürü hesab etmək olar. Özündə ekzotik tutumu hifz edən
bu element ilk olaraq hind incəsənətində – xalça və par
çaların bəzəklərində işlədilib. Bundan sonra əlaqələr nəti
cəsində Azərbaycana gətirilib və onlar yeni təfsirdə Təbriz
Təbriz şəhərinin təsviri.