Page 78 - Azərbaycan xalçaları

76

Azərbaycan xalçaları / QAZAX-BORÇALI QRUPU

76

Bu xalça Qazax rayonunun Qazaxbəyli kən

dində toxunmuşdur. Kənd Gəncə-Qazax

düzənliyində yerləşir. Kəndin yaxınlığında

bir-birindən 250-300 m aralıda yerləşən təbii

təpələrdə erkən Dəmir dövrünə (e. ə. VIII-VI

əsrlər) aid olan yaşayış yeri və qəbiristanlıq

aşkar edilmişdir. Bəzi qəbirlərdən iri diametrli

gil xeyrələr (qablar) tapılmışdır. Qəbirlərdən

qara və boz rəngli gil qablar, kəsmə xətlərlə

bəzədilmiş və cilalanmış gil bardaqlar,

çölməklər, camlar, parçlar, tunc balta, tunc

kəmər, nizə ucluğu, dəmir dəstəkli tunc qı-

lınc, dəmir xəncərlər və s. aşkar edilmişdir.

İkinci təpədə əldə edilən yerüstü arxeoloji ma-

teriallar qəbiristandakı tapıntılarla bənzərlik

təşkil edir.

Xalçanın ölçüsü, rəngi və kompozisiya quru-

luşu mükəmməldir. Belə çeşnidə olan xalçalar

Borçalıda və İrəvan ərazisində də çox sayda

toxunmuşdur. Bu xalçanın ipləri Bakı, Quba

və Şirvan xalçalarına nisbətən qalındır; dünya

kolleksiyalarında və muzeylərində “Qazax xal-

çası” adı ilə tanınır.

Xalça çox da böyük olmayan ölçüdədir.

Rəngləri oynaq, canlı olduğu üçün bu xalça

üzərində sıx toxunmuş müxtəlif ölçülü ele

mentlər insanın gözünü yormur. Öz bədii

dəyərini, ecazkarlığını, nəfisliyini qoruyub

saxlamışdır. Xalçanın əyrilmiş yunu qalın ol-

duğuna görə toxunuşundakı ilmə sıxlığı aşa-

ğıdır, lakin xovun üzəri ipək kimi parlaq rəng

saçır, naxışların hər biri qüsursuzdur.

Xalça ara sahə və haşiyə zolağından ibarət

dir. Qırmızı yerlikli ara sahə boyu üç ədəd

səkkizbucaqlı göl, onun da içərisində ətrafları

qarmaqlı, pilləli həndəsi elementin daxilində

səkkizbucaqlı motiv toxunmuşdur. İki ətraf

göllərin (türkmənlərdə bu növ gölə “kiçik al

ma” deyilir) yerliyi sürməyi, mərkəzi gölün-

kü isə ağ rəngdədir. Xalçanın yerliyində çox-

lu sayda səpələnmiş halda toxunan həndəsi

motivlər paralel deyillər. Ümumiyyətlə, xalq

sənətkarları tərəfindən toxunan bütün xalça-

larda asimmetriya üstünlük təşkil edir. Haşiyə

zolağı üç hissədən ibarətdir. İki kənar haşiyə

sarı - qırmızı rəngli üçbucaq, mərkəzdəki isə

sürməyi rəngli romblardan ibarət düzülüşlə

paralel toxunub, mərkəz ana haşiyə isə ağ yer-

likli olub, damğalarla bəzədilmişdir. Bu zolaq-

lar arasında “alamuncuq” adlanan ağ-qırmızı

və qırmızı-sarı rəngli ilmələr növbə ilə suların

üzərinə vurulmuşlar.

Qazax xalçaları tayfa, qəbilə, nəsillərəməxsus

yuvarlaq romb, xaçabənzər, Orxon-Yenisey

əlifbasına oxşar çoxsaylı naxışlarla zəngindir.

Bu gün bunlardan hansının kimə mənsub ol-

duğunu söyləmək çətindir. Lakin məlum olan

odur ki, Qazax bölgəsində köçmə maldar həyat

tərzi keçirən insanların əşyalarında, heyvan və

mal-qaraları üzərində olduğu kimi, toxuduqla-

rı xalçalar üzərində də bir qayda olaraq dam-

ğalar toxunurdu. Məsələn, təqdim edilən Qa-

zax xalçası üzərində üst hissədə rəhil, göllərin

içərisində “S”, ətəyində düyün – ilməni təmsil

edən motiv toxunubsa, haşiyə zolağının ətək

hissəsində sağda Altay kurqanından tapıl-

mış və hazırda Sankt-Peterburqun Ermitaj

muzeyində qorunan e. ə. V əsrə aid məşhur

xalçanın haşiyəsində olduğu kimi bir cüt ni-

şan toxunmuşdur. Bəlkə də, bu nişan xalça-

nın zəminindəki naxışların sirrinə yiyələnmək

üçün bir vasitədir. Buradan “içəri” daxil olub

bütün mücərrədlikləri öyrənmək mümkündür.

Xalçanın xovu 1, 5 sm, sıxlığı 27x45 sm-dir.

Xalçada istifadə olunan ağ, sarı, qırmızı, yaşıl,

mavi, sürməyi, qara rənglər təbii yolla bitki və

onların köklərindən alınmışdır. İplər yerli qu-

zuların yunundan alınaraq, əldə əyrilmişdir.

Aşağı və yuxarı saçaqlarında cüzi təmir-bərpa

işləri aparılmışdır. Saxlanma vəziyyəti əladır.

Bakı şəhərində şəxsi kolleksiyadadır.