Page 9 - Azərbaycan xalçaları

7

gürcü çarı I Demetre (1125-1156) şəhərə hücum etdi, qala qa-

pılarını qənimət kimi apardı. Gürcü çarlarının Gəncə üzərinə

hücumu sonralar da davam etdi. Çar III Georginin 1161-ci il

hücumuna cavab olaraq, Atabəy Eldəniz (1136-1175) 1163-cü

ildə Gürcüstana yürüş etdi və qələbə çaldı. Atabəy Əbubəkrin

dövründə (1191-1210) ziddiyyətlər yenidən kəskinləşdi.

Əbubəkrin qardaşı Əmiran Ömərin də qoşulduğu gür-

cü qoşunları XII əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində yenidən

Gəncəyə hücum etmişdir. Əmir Əmiran hiylə ilə şəhəri ələ

keçirə bilsə də, sonra şəhər əhalisi tərəfindən öldürülür.

Atabəy Əbubəkrin hakimiyyəti bərpa edilir. Gürcülərin XIII

əsrin əvvəllərindəki hücumları da Gəncəyə böyük ziyan vu-

rur. Bütün bunlara baxmayaraq, XII əsrin sonları –XIII əsrin

əvvəllərində şəhər bərpa olunaraq daha da inkişaf edir. Bu

dövrü Gəncə həyatının intibah dövrü adlandırmaq olar ki,

onun zirvəsini də Nizami Gəncəvinin (1141-1209) yaradıcılı-

ğı təşkil edirdi.

Gəncə və ətraf ərazilər üçün monqol yürüşləri böyük

fəlakət gətirdi. 1221-ci ildəki monqol yürüşlərindən Gəncə

bac verməklə xilas ola bildi. 1223-cü ildə 50 minlik qıpçaq

qüvvələri şəhərə hücum etdi. Qıpçaqların hücumunun qarşı-

sı alınsa da, təhlükə bir müddət də davam etdi, lakin sonralar

onlar şəhərdən uzaqlaşdırıldı. Adətən olduğu kimi gürcülər

yenə də, 1225-ci ildə Gəncə üzərinə hücuma keçdilər. Mon-

qol hücumları nəticəsində vətənini tərk etmiş Xarəzmşah

Cəlaləddin də fürsətdən istifad edib Gəncəyə yürüş təşkil

etdi. Bu zaman Təbrizdən qaçmış Atabəy Özbək də (1210-

1225) Gəncədə idi. Buna baxmayaraq, onun Gəncədəki ca-

nişini şəhəri Cəlaləddinə təslim etdi, Özbək Əlincə qalasına

qaçdı və orada öldürüldü. Beləliklə, Azərbaycan Atabəylər

dövləti süqut etdi. Gəncədə məskən salan Cəlaləddin tut-

duğu torpaqları buradan idarə edirdi. Gəncə əhalisi şəhərdə

mövcud olan zülmlə barışmayaraq Bəndərin başçılığı ilə üs-

yan qaldırdı. Üsyançıların qısa bir vaxtda şəhərin idarəsini öz

əllərinə keçirməsinə baxmayaraq, Cəlaləddin üsyanı məğlub

edə bildi, Bəndər isə edam olundu.

1231-ci ildə monqolların Azərbaycana yeni-ikinci yürüşü

başladı. Cormaqun Noyonun başçılıq etdiyi monqol qoşun-

ları 1233-cü ildə Şəmkir şəhərini dağıtdılar. Şəhər o dərəcədə

dağıdıldı ki, o bir daha bərpa olunmadı. Monqollar 1235-ci

ildə Gəncə üzərinə hücum etdilər. Ciddi müqavimətə baxma-

yaraq, şəhər tutuldu və dağıdıldı. Lakin Şəmkir şəhərindən

fərqli olaraq 1239-cu ildən şəhərin bərpası başlandı. Hülaki

lər dövründə (1256-1357) şəhər ticarət həyatında önəmli yer

tuturdu, Gəncə zərbxanası fəaliyyətini bərpa etmişdi və s.

Monqollardan sonra Cəlairilər (1357-1410) və Teymurilərin

Azərbaycanda mübarizəsi güclənmışdi. Yalnız Qaraqoyunlu

(1410-1468) və Ağqoyunlular (1468-1501) dövründə vəziyyət

nisbətən sabitləşmişdir (Xəritə 4). Səfəvilər dövründə də

(1501-1736) Gəncə əlverişli strateji və iqtisadi mövqeyə ma-

lik olmuşdur. Ona görə də, Gəncə bu dövrün ən mühüm

hadisələrinin mərkəzində olmaqda davam etmişdir. Səfəvi

lər zamanı Gəncə yeni yaradılmış Qarabağ bəylərbəyiliyinin

mərkəzi olmuşdur. Bununla əlaqədar olaraq şəhər hərtərəfli

inkişaf etməyə başlamış, lakin Osmanlı-Səfəvi müharibələri

yenidən şəhər həyatına mənfi təsir göstərmişdir. 1578-1590-

cı illər müharibəsinin yekunu olan İstanbul müqaviləsinə

əsasən Gəncə osmanlılara keçmişdir. 1593-cü ildə Osmanlı

hökuməti tərəfindən burada fiskal məqsəd üçün “icmal dəf

təri” tərtib edilmişdir. Həmin dəftərə görə Gəncə-Qarabağ

əyaləti 36 nahiyəyə bölünən 7 sancaqdan (Gəncə, Bərdə,

Nizami Gəncəvinin heykəli. Gəncə.

Comərd Qəssab türbəsi. VII-VIII əsrlər. Gəncə.

Azərbaycan xalçaları / GƏNCƏ QRUPU