Page 11 - Azərbaycan xalçaları

9
İrəvan Sərdar sarayının dəhlizindən bir görünüş.
İrəvanda Göy məscidin giriş tağı.
Azərbaycan.
XVI əsr.
Azərbaycan xalçaları / İrəvan QRUPU
li xan (1636-1639), Məmmədxan “Cağata
Götük” (1639-1648), Xosrov xan (1648-1652),
Məhəmmədqulu xan (1652-1656), Nəcəfqulu
xan (1656-1663), Əmir­qu­nanın oğlu
Abbasqulu xan (1663-1666) və b. Azərbaycan
hakimləri idarə etmişdir.
Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı Çu­
xursədin osmanlılar tərəfindən tutulması
in­zibati-ərazi bölgüsündə müəyyən dəyi­şik­
liklərə səbəb olur. 1578-1590-cı illər Səfəvi-
Os­manlı müharibəsi nəticəsində bağlanmış
İstanbul müqaviləsinə görə Çuxursəd os­
manlılara keçdi. Çuxursəd bəylərbəyliyi
İrə­van və Naxçıvan livalarına (əyalətlərinə)
bö­lündü. Osmanlı dövləti 1590-cı ildə İrəvan
əya­lətində vergi siyahıları - “müfəssəl dəf­
tər” tərtib etmişdir. Burada İrəvan ayrıca
əya­lət kimi qeyd olunur. İrəvan şəhəri əya­
lət mərkəzinə çevrilir. Beləliklə, qədimAzər­
baycan şəhəri olan İrəvan daha geniş inkişaf
yoluna qədəm qoyur. 1590-cı il “müfəssəl
dəftər”i İrəvan əyaləti haqqında ətraflı tə­
səvvür yaradır və bu diyarın əhalisinin müt­
ləq əksəriyyətinin Azərbaycan türklərindən
ibarət olduğunu sübut edir.
Səfəvilər dövləti XVII əsrin əvvəlində Os­
manlı imperiyasına qarşı apardığı müha­ri­
xanı Bayandur xaqan və bir çox digər oğuz-türk sərkərdələri də
özlərinin ata-baba yur­du olan bu diyarda fəaliyyət göstərmiş, bu­
rada da dün­ya­larını dəyişmiş, dəfn olunmuşlar.
Qərbi Azərbaycan ərazisi, ayrı-ayrı işğalçı imperiyaların hökm­
ranlıq dövrləri istisna edilməklə, ən qədim zamanlar­dan başlayaraq
həmişəAzərbaycan dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. Bu torpaqlar
həm də Azərbaycan-türk tayfalarının elliklə və ən sıx şəkildə ya­
şadığı regionlarından biri idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, erməni katolikosluğu mərkəzinin
1441-ci ildə İrəvan (Çuxursəd) bölgəsinə köçürülməsinə qədər
burada ermənilərə məxsus heç bir kənd və yaxud torpaq sahəsi
olmayıb. Hətta erməni katolikosluğunun yerşədiyi Üçkilsə -
Valarşabad (“Valarşabad” toponimi Arşakilər (Arsaklılar) sü­
laləsindən olan Sanatrükün (Sanatrukun) oğlu Valar şahın (194-
216) adı ilə bağlıdır. Uzun tarixi dövr ərzində “Valarşabad” ki­mi
işlənmiş bu toponim erməni ədəbiyyatında təhrif olunaraq “Va­
ğarşabad” formasına salınmışdır. Valarşabadın əsası Valar şah
tərəfindən qoyulmuşdur) kəndi belə 1443-cü ildən başlayaraq
er­mənilər tərəfindən müxtəlif vasitələrlə hissə-hissə Azərbaycan
türklərindən alınmışdır.
Ağqoyunlu (1468-1501) və ondan sonra meydana gələn
Səfəvi dövləti (1501-1736) zamanı da Çuxursəd inzibati-ərazi
bölgüsü saxlanılmışdır. Ağqoyunlular dövründə Çuxursədi
Bayandurun nəvəsi Həsən bəy (1475) idarə etmişdir. Səfəvilər
dövründə Çuxursəd bəylərbəyliyini Div Sultan Rumlu (1515-ci
ildən), Hüseynxan Sultan (1550-ci ilədək), Şahqulu Sultan Us­
tac­lı (1550-1575), Mahmudxan “Toxmaq” (1576-1583), Əmirqu­
na xan Qacar (1605-1625), onun oğlu Təhməzqulu (1635), Kəlbə­