44
дашыдыьы бцтцн кейфиййятлярин мязмунуну диггятдя
ъямляшдирмяк ваъибдир. Бута будаьы-аьаъы, йарпаьы
(щяйат аьаъыны) символлашдырдыьы кими, эцняши-
оду, алову тямсил етдийи кими, ейни дяряъядя дя
бу амилляр щамысы йыьылыб севэилилярин тимсалында
инсан факторунун цстцндя ъямляшир. Йяни дцнйада
щяр шей инсана хидмят цчцн йараныб. Бута да юз
мащиййятини инсанларын симасында бута алан ашиглярин
образында эерчякляшдирир. Бутанын тясвириня диггят
йетирдикдя, орадакы мараглы бир эюрцнцшц – бянзяйиши
дя диггятдян йайындырмаг эцнащ оларды. Дяриндян
нязяр салсаг, бутанын цряк формасында олдуьуну
эюрцб сезя билярик. Эюйдяки Ай доьанда щилал
(доьмуш ай) адланыр вя юз дяйирми формасыны дяйишиб-
кичилдиб айпара (мещпаря) шяклини алыр. Бу щалы
мцшащидя едян халгымыз юз байатысында беля дейир:
Ай доьду, о да пара,
Эцн доьду, о да пара.
Вармы бир оду сюнмцш,
Ъанымдан од апара.
Йахуд:
Ай доьду, гялбилянди,
Доьдугъа гялбилянди.
Гуран эятир, анд ичим,
Бу гялб о гялбилянди.
Щяр ики байатыда бядии сюзцн васитясиля айпара иля
севэи-ашиглик арасында паралел баьлылыглар ифадя олунуб.
Бу да йягин ки, щарадаса еля бута елементляринин
айпара иля дя ялагясиня вурулан бир ейщамдыр. Чцнки
бяхт-тале адама Танры мяканы олан эюйлярдя йазылыр.
Чцнки бута доьмуш айын – айпаранын да формасыны
юзлцйцндя якс етдирир. Ики айпара бирляшмякля ващид
– бцтюв ай формасыны ямяля эятирдийи кими дя, беляъя
ики бута тясвирини хяйалян бирляшдирмякля бцтюв цряк
формасыны йаратдыьыны тясяввцрцмцздя ъанландырырыг.
Bутанын бир формасы да цряйин йары щиссясидир ки,
сюзсцз ки, ики бута бирляшяряк –iki эянъ севэилинин
црякляри бирляшяряк бцтюв цряк алынар, цряк бцтювляшяр,
црякдя-кюнцлдя йарымчыглыг галмаз. Демяк, бутанын
эюрцнцшъя цряк шяклинин йарысына бянзямяси тясадцфи
дейил. Халгымыз ики севэилини бир-биринин йары (йарысы)
адландырыб: йяни ики йары – ики цряк-гялб, кюнцл йарысы
сидгля ящд-пейман едиб, бир-бириня кюнцл баьлайарса,
севэилиляр говушар, онда йарымчыг цряк шякилляри
– буталар да бирляшиб бцтюв цряк формасы алмагла
йарымчыглыгдан гуртулуб бцтювлцк йарадарлар.
Цряйибцтювлцк ися халгымызын тяфяккцрцндя
арзуларындан йарымаьа дейирляр. Йяни ики бута (2
айпара-2 црякпара) бирляшиб цряк, кюнцл бцтювлцйц
– хошбяхт аиля типи йарадыр. Башга сюзля, айпара айын
парасы, айын йарымчыг щиссяси олдуьу кими, бута да
эюрцнцшъя цряйин йарысына бянзяйир, башга сюзля, бута
мащиййятъя црякпарасы (ъийярпара) ифадясиля паралеллик
тяшкил едир. Рямзи шякилдя десяк, халгымыз цряйин
парасы, ъийярин парасы ифадяси ишлядяндя инсан цчцн
доьма, язиз адамы нязярдя тутур. Бир аз да дцрцст
ифадя етсяк, халгымызын тяфяккцрцндя ъанъийяр ифадяси
вар ки, ики ъанда бир цряк олан севэилиляр (буталар)
мянасы верир. Бир сюзля, ики ъанда бир цряк бирляшяр,
севэилиляр кама йетяр. Ъийярпара (цряйин парасы-
йарысы, цряйин бир парчасы) ися еля инсанын севэилиси
– бутасы (йарысы, йары) демякдир. Бурадан да бир
даща халгымызын бута тясвири васитясиля ифадя елямяк
истядийи мцдрик фикирлярин ачары цзя чыхмыш олур. Ахы,
севэи еля яслиндя цряк-кюнцл севдасыдыр –цряк, гялб
«тиъарятидир» - ики цряк бир-бириля «алыш-вериш» едиб
ортаг мяхряъя эялиб бирляшир, нятиъядя щяр севэили
юз цряйинин йарысыны – юз кюнцл бцтювлцйцнц, цряк
бцтювлцйцнц юз йарысында (йарында) - севэилисиндя,
бутасында тапмыш олур. Бах, будур, халгымызын бута
орнаменти тясвири васитясиля вермяк истядийи мцдрик
идейа!..
Бундан башга, бутанын од символунун
мязмунуна да бурадан ишыг дцшцр. Цряк щям дя еля
оддур, ъандакы-бядяндяки оду-истилийи тяъщиз едир,
тямсил едир. Чцнки цряк ъаны одлу-исти сахлайыр. Цряк
дюйцнмяся, ъан-бядян сойуйар, инсан юляр. Демяли,
цряк щям дя дюйцнтцсц-чырпынтысы иля инсаны щяйат
енержиси иля- одла тяъщиз едян реал мяняви вя ъисмани
гцввядир. Йухарыдакы байатыларын бириндя «Вармы
бир оду сюнмцш ъанымдан од апара» фикринин цст
гатындакы мяна еля бу амиля ишаря едир: «ъандан
од апармаг» - кимяся ъандан од вермяк – цряк,
кюнцл вермяк, цлфят баьламаг демякдир. Чцнки
инсанлары няинки тякъя мящяббят-севэи аляминдя,
щятта ади щалда беля цлфят-кюнцл, цряк достлуьу рущ
вериб йашадыр. Башга ъцр ифадя етсяк, физики-ъисмани
бахымдан цряксиз йашамаг мцмкцн олмадыьы
кими, мяняви ъящятдян дя инсанын цряксиз-кюнцлсцз
(бутасыз) йашамасы еля дири икян юлцмя бярабяр олан
фаъия демякдир: «Мян фяляйя нейлядим, мяни гойду
бутасыз», - дейя фяляйя шикайятлянян инсан мящз бу
нюгтейи-нязярдян дя бутасыз галмаьы юз шяниня
йарашдырмыр, бутасызлыьы юз ад-санына, варлыьына
сыьышдырмыр…
Она эюря дя шаир вя ядибляримиз истяр классик
ядябиййатымызда, истярся дя мцасир ядябиййатымызда
бута-севэили амилиндян щямишя бящс ачмышлар.
Мцасир дюврдя «бута» ифадяси шеир, поезийа дилиндя
яксярян севэили, йар мяфщумлары иля явязляниб ки, бу
1...,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45 47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,...148