Стр. 143 - Azərbaycan xalçaları

141

çaların kompozisiya növlərini tez və

asanlıqla ayıra bilmək faydalıdır və

indi ümumi istifadədə olan çox sayda

fərqli adlar ən azından dərhal əqli ob-

raz yarada bilmək qüvvəsinə malikdir.

Bunu demək kifayət edər ki, məhz bu

səbəbdən onlar bu kitabda saxlanılıb;

həm də bu sahədə mütəxəssis biliyinə

malik olmayanlar da dilerlər və auksi-

onçular tərəfindən işlənən terminolo-

giya ilə özlərini tanış edə bilərlər.

Amma bu, həmin yerlərin mənbə

kimi götürülməsi üçün mütləq razı-

laşma kimi qəbul edilməməlidir. Sovet

Rusiyası tədqiqatçılarından yeni, inan-

dırıcı və əlçatan tədqiqat işi olmayaca-

ğı halda, yaxın gələcəkdə daha yaxşı

klassifikasiyanın ortaya çıxacağı qeyri,

mümkün görünür.

Tarixlər

Üzərində tarix yazılmış əsərləri əsas

götürərək mühakimə yürütdükdə, Qaf-

qaz kənd xalçalarının bizə gəlib çatan

ən erkən nümunələrinin XVIII əsrin

son iki on illiyinə aid olduğu görü-

nür. Anlamaq vacibdır ki, Şərq xalça-

ları üzərindəki tarixlərlə çox ehtiyatla

davranmaq lazımdır və üzərində tarix

qeyd edilmiş elə xalçalar var ki, onları

ciddi qəbul etmək mümkün deyil. Bir

çox nümunələrdə “3” oxuna biləcək

ikinci rəqəm iki və ya üç ilmənin çıxa-

rılması ilə “2”-yə dəyişdirilə bilər, bu-

nunla da əsl tarixdən bir əsri çıxarmış

olardı. Və çox sayda xalçalar (Vaşinq-

tonda Hüseyn Bəy xalçası kimi) var

ki, üstündəki yazılar və tarixlər qədim

orijinal əsərlərdən köçürülüb. Nəhayət,

üstündə köhnə tarixlərin toxunduğu

xalçalar var ki, çox güman sadəlövh

alıcıları aldatmaq niyyəti güdür; belə

əsərlərin məşhur şəkilli kitablarda

mütəmadi olaraq görünməsi qərbdə

çox sayda dilerlərin və kolleksionerlərin

hələ də necə sadəlövh qaldıqlarına

kifayət edə biləcək bir sübutdur.

Əldə olan dəlillərə əsasən belə

demək olar ki, Qafqaz kənd xalçala-

rının ən qədim qrupları Qazax qru-

punun müəyyən variantlarıdır; onlar-

dan bəziləri “çərpələng” dizaynına

malikdirlər və üstündə XVIII əsrin son

on illiyinin tarixi var. Bəzi qərbləşmiş

gül tərtibatı ilə işlənən Qarabağ xal-

çalarının da üstündə XVIII əsrin sonu

tarixi göstərilib. Bəziləri isə XIX əsrin

əvvəllərinə aid edilən “Dağıstan” və

Şirvan xalçalarıdır.

Əjdaha motivli sumaxlar da var ki,

XIX əsrin ilk 3 onilliyinə aid edilir.

Biz həm də Kurt Erdmanın “Şərq xal-

çalarının Yeddi Yüz İli”

21

əsərindəki

qeydləri nəzərə çatdırmalıyıq: “Bi-

rinci dünya müharibəsi ilə xalçaların

üstünə tarix qeyd olunması sona çat-

dı. Yeganə istisna kimi mən yalnız bir

Dağıstan nümunəsində (Bremen-də

Roseliushaus-da) 1932 tarixinə rast

gəlmişəm.” Əlbəttə ki, Şərq xalçaları-

nın ümumi kontekstindən baxanda bu

bəyanat qeyri-dəqiqdir; üstündə 1920

və 1930-cu illərin tarixi olan çoxlu say-

da Balıq və başqa İran xalçaları, bir

neçə Türk xalçası və neçə-neçə Qafqaz

əsərləri mövcuddur

22

. Bir çox tarixləri

üzdə göründüyü kimi qəbul etməyə

xas olan təhlükələr ucbatından, Qafqaz

kənd xalçalarının 1780-ci ildən 1930-cu

ilədək 150 illik inkişafı barədə tamamilə

ədalətli bəyanatlar vermək çətindir.

Buradanbeləgörünürki,birçoxhallar-

da XIX əsrdə dəyişiklik nisbətən yavaş

gedirdi, amma ondan sonra tamamilə

pisləşdi. Yenilənmiş iki Qafqaz xalça-

sına baxmaqla rəngə, kompozisiyaya,

rəsm qabiliyyətinə və ümumi qurulu-

şa (tekstura) əsasən birinin o birindən

nəzərəçarpaçaq dərəcədə qədim oldu-

ğunu söyləmək mümkündür. Amma

mütəmadi olaraq elə bir xalçaya rast

20

Albert Achdjian, Le Tapis! The Rug (iki dilli nəşr) Paris, 1949,p.54.

21

Kurt Erdmann. Seven Hundred Years of Oriental Carpets, London, 1970, p.174

22

Bu yaxınlarda rast gəlinmiş Qafqaz nümunələri arasında zəif rəngli və kompozisiyalı Çaylı da var idi:

üstündə hicri tarixi 1347 (eramızın 1922-ci ili). O, hərracda Rippon Bosvell tərəfindən satılıb. London. 3

mart 1979, lot 86.

* Göründü-

yü kimi, erməni

müəllifi Azərbaycan

yer adlarını

erməniləşdirməyə

çalışmış, İ.Bennet

isə heç bir

dəqiqləşdirmə

aparmadan bu

mülahizəni təsdiq

etməyə çalışmışdır.

Halbuki, təqdim

olunan yer adları-

nın və orada yaşa-

yan insanların et-

nik mənsubiyyətcə

azərbaycanlılar

olduğunu müəyyən

etməklə həqiqəti

tapmaq, bu xal-

çaların əslində

Azərbaycana aid

olduğunu söyləmək

lazımdır.