Стр. 135 - Azərbaycan xalçaları

133

həndəsi motivli haşiyələrə malikdirlər;

yeganə fərq ondan ibarətdir ki, onların

hamısının yuxarı hissəsində erməni

yazısından ibarət zolaq var. Bir Ye-

vangelistin stulda oturub ayaqlarını

döşəkçə üzərinə qoyaraq dincəlməsi

kompozisiyasının erkən erməni təsviri

incəsənətində verilməsi ilk ən məşhur

erməni miniaturçülərindən olan 1287-

ci il İncilindəki Toros Roslinə aid edilən

təsvirlər də daxil olmaqla, digər bir çox

təsvirlərdə də rast gəlinir

4

. Lakin bu

miniatürlərdə daha mürəkkəb tərtibatlı

xalçaların təsviri var: daha qədim

erməni incəsənətinin və həm də bir

çox digər Orta Şərq mədəniyyətlərinin

xarakterik xüsusiyyəti olan bölün-

müş-palmet arabesk. Təəssüflər ol-

sun ki, həqiqətən obyektiv fikir irəli

sürmək üçün bu xalçalar haqqında

kifayət qədər təfərrüat

verilməyib*.

Ona görə də erkən erməni

miniatür rəssamlığı çox az

köməyə gəlir. Daha böyük

informasiya mənbəyinə -

Avropa rəssamlığına üz

tutmaqla biz aşkar edirik

ki, belə bir dəlil, görün-

düyü kimi, ikili xarakter

daşıyır. Əvvəla, alimlərin

çoxu bu fikirdədir ki, XV

əsrin əvvəllərinə məxsus

Flamand

və

İtaliya

rəsmlərində rast gəlinən

həndəsi tərtibatlı xalçalar

əminliklə demək olar ki,

Qafqaza deyil, Anadoluya

məxsusdur; əlbəttə ki, bu

fikir həmin işlərin erməni

toxucularına məxsus ol-

masının mümkünlüyünü

inkar etmir. XV əsr Fla-

mand rəsmlərində əks

olunan romb və qarmaqlı

səkkizbucaqlı (‘Memlinc’

gül olduğu güman edilən)

tərtibata malik xalçalar

həm Anadolu, həm də,

daha çox, Qafqaz xalçalarına (daha

sonrakı dövrə məxsus) bənzəyir. XV

əsr Florensiya rəsmi “Bakirə və Şantil-

linin uşağı”ında (“Virgin and Child of

Chantilly”)

5

təsvir edilən qıfıl-qarmaq-

lı romb xalçası kimi bəziləri isə daha

çox Qafqaz xalçalarına oxşayır.

Qədim Flamand xalçalarının əksə

riyyəti çox zaman qədim Anadolu xal-

çaları üçün xarakterik olmayan, lakin

XII və XIII əsr erməni miniatürlərində

təsvir edilmiş döşəkçələrdə rast gəlinən

“sarmaşıq” haşiyəyə malik olurlar.

Belə ki, XV əsr Avropa rəsmlərində

əks edilən toxuculuq əsərlərinin böyük

əksəriyyəti coğrafi nöqteyi-nəzərdən

Anadoluya məxsus olsa da, onlar şərqi

Anadolunun böyük bir ərazisində

məskunlaşan ermənilərin əl işidir**.

Lakin XV əsr və ondan əvvələ aid

Xalça. Yun. Xovlu.

237x176. XIX əsrin

II yarısı. Kitabda

(s.33) Sevan Qa-

zax adı ilə verilir.

Əslində "Qoşa

minarə" xalçası

olub, İrəvan qrupuna

(Azərbaycan) aiddir.

* Müəllif burada

da yanlış olaraq

Qafqazda xalçaçılı-

ğın tarixi ilə erməni

müniatürləri ara-

sında əlaqə axtarır.

Halbuki, Azərbaycan

ərazisindən aşkar

edilmiş toxuculuğa

dair tapıntılar daha

etibarlı mənbə olub,

burada toxuculuq

sənətinin inkişafı

haqqında məlumat

verir. Yuxarıda

qeyd edildiyi kimi

ermənilər Qafqaza

gəlmə xalq oldu-

ğu üçün onların

miniatürləri ilə

Qafqaz xalçala-

rı arasında əlaqə

axtarmaq elmi

cəhətdən doğru de-

yil. Erməni yazısına

gəldikdə bunların

sifarişçinin arzusu

ilə əlavə edilməsi

versiyası da müm-

kündür.

** XV əsrdə

Anadolu güclü Os-

manlı imperiyası

(1299-1923) tərkibinə

daxil idi. Bizansın

mərkəzi Konstan-

tinopol (İstanbul)

1453-cü ildə fəth

edilmişdi. Belə bir

şəraitdə erməni

əl işlərinin bu cür

geniş miqyasda

yayılması qeyri-

mümkün idi. Digər

tərəfdən Azərbaycan

tarixçilərinin

tədqiqatları XV-

XVI əsrlər Avropa

rəssamlarının

əsərlərindəki xal-

çaların Azərbaycan

xalçaları olduğunu

sübut etmişdir.

4

Matenadaran Library MS no. 197. Cf. Durnovo, op. cit., p 113

5

Berenson tərəfindən əfsanəvi “Amico di Sandro”ya istinad edilib; təfərrüat Kurt Erdmanın kitabında

təkrarlanıb Oriental carpets, 2nd ed., Fishguard, 1976, fig. 23.