Стр. 136 - Azərbaycan xalçaları

134
həndəsi tərtibatlı, erməni xalçaları ol-
duğu ehtimal edilən xalçaların qeyri-
müəyyən mövcudluğu XVI əsrin sonu,
XVII əsrin əvvəllərində əjdaha motivli
xalçaların meydana gəlməsi baxımın-
dan inkişafı izah olunmazdır. Yuxarı-
da izah etdiyim kimi, əjdaha motivli
xalçaların xronologiyasının özü hələ
kifayət qədər həll olunmamış xeyli
problemlər yaradır. Tarıxən, kompo-
zisiyanın özünün inkişafı haqqında
iki fikir var. Bir nəsil alman alimləri
tərəfindən formalaşan birinci fikrə görə
əjdaha motivli xalçalar qərb incəsənəti
kimi yeniyetməlik, yetkinlik və süqut
mərhələlərini keçiblər; belə ki, ən pri-
mitiv, arxaik tərtibata malik (daha çox
İkinci dünya müharibəsində məhv
edilmiş, Berlindəki məşhur Qraf xalça-
sı kimi) həmin xalçalar ən qədim xal-
çalar olmalıdır. Onların ardınca daha
mürəkkəb “realistik” xalçalar gəlir;
bunlar da, öz növbəsində, daha sonrakı
və degenerat növlərlə davam etdirilib.
Bu ideya ağıllı və sərrast görünsə də,
qərb sənətinin yaxından tədqiqatından
ortaya çıxan estetik bir quruluşu bir
şərq mədəni fəaliyyətinə zorla qəbul
etdirir. Amma onların eyni şəkildə in-
kişaf etdiyini fərz etmək olmaz. Başın-
da amerikalı Çarlz Qrant Ellis6 duran
və ola bilsin ki, daha radikal düşüncəli
ekspertlərdən ibarət ikinci qrupun ya-
naşması daha məntiqi inkişaf təsiri ba-
ğışlayan bir təklifdən ibarətdir. Onlar
qeyd edirlər ki, bütövlükdə abstraksi-
yadan (və ya degenerasiya) kompozi-
siyaya qədər mərhələlərdən keçərək,
Şərq xalçaları ilkin mürəkkəblik (“re-
alizm” daha münasib soz olardı)
dövründən uzaqlaşmağa meyl edirlər
və onların fərdi elementləri o qədər
abstrakt olur ki, orijinalda nə olduqla-
rını tanımaq çətin olur. Əgər Şərq xal-
çalarının tərtibatının inkişafı ilə bağlı
bu fikir dərindən izlənsə, başa düşmək
lazımdır ki, hətta Ellisin salamat qalmış
ən qədim nümunələr arasında olduğu-
nu düşündüyü həmin xalçalar kompo-
zisiyanın ən erkən vaxtlardakı inkişaf
mərhələsini xarakterizə etmir, çünki
hətta bu ən qədim xalçaların yarıabs-
trakt olmadığını söyləmək gərəksizdir;
əlbəttə ki, əjdahaların və digər hey-
vanların, yarpaqların, güllərin və s.
kompozisiya elementləri başqa, daha
sonrakı xalçalarda olduğundan daha
aydındır. Bununla belə, çətin ki, onları
“realistik” adlandıra bilək.
Beləliklə, "əjdaha motivli xalçalar
nə zaman, harada və kim tərəfindən
toxunmuşdur" kimi aydın suallara -
“Hər şeydən əvvəl, bu kompozisiya
necə olub ki, istifadə edilib?”- sualı
əlavə olunmalıdır. Hal-hazırda gör-
düyümüz kimi, XVI əsrin sonlarında
qəflətən bir qrup xalça meydana gəlir
ki, onlar ən mürəkkəb formalarında
belə artıq kompozisiyanın degene-
rasiyası vəziyyətindədirlər. Əvvəlki
dövrlərdən aydın bir inkişaf nümayiş
etdirə biləcək heç bir Qafqaz xalçası
Xalça. Yun. Xovlu.
215x138. XIX əsrin
sonları. Müəllif bu
xalçanı (s. 99) "Çela-
berd" kimi təqdim edir.
Əslində o "Çələbi"
xalçası olub, Qarabağ
qrupuna (Azərbaycan)
aiddir.
6 Cf. Charles Grant Ellis, Early Caucasian Rugs,Vaşinqton, 1976 and the same author`s review of Serare
Yetkin`s Early Caucasian Carpets in Turkey in Hali, vol 1, no. 4, Winter, 1978, pp. 377-383.