Стр. 141 - Azərbaycan xalçaları

139

Ənənəvi olaraq, bu növ xalçalar Erd-

manı

18

çıxmaq şərtilə, alimlərin çoxu

tərəfindən Şərqi Qafqaza, ehtimala

görə Şirvan və Qubaya aid edilib; ha-

zırkı fikir Şirvanın xeyrinə səslənir. Bu

əsərlərin çoxunun üstündə olan burul-

muş yarpaq haşiyəsinin mövcudluğu

Türkmən köçərilərinin XVII əsrin or-

talarından və Təkkə türkmənlərinin

ən azından XVIII əsrin əvvəllərindən

Qafqazda olması ilə bağlıdır; “Qalxan”

palmetinin özü bir çox hallarda İran və

Türk toxuculuğuna gedib çıxır və onla-

rın ən qədimi XIV əsrə aid edilə bilər.

Qafqaz xalçalarında göründüyü kimi,

bu, başqa sözlə lotos palmetinin for-

mal, demək olar ki, heraldik təsviridir.

İndiyədək bəhs etdiyimiz xalçalar

klassik Qafqaz xalçalarını təşkil edir;

amma onların tarixi mübahisəlidir

və çox güman ki, belə də qalacaq.

Amma çoxu 1800-cü ildən əvvələ aid

edilə bilər. Belə bir fərziyyə də irəli

sürmək mümkündür ki, onlar Osman-

lı, Səfəvi və Moğol saray manufaktura-

larına kimi müxtəlif Qafqaz xanlıqları

tərəfindən yaradılmış emalatxanalar-

da istehsal olunub; xalçaların çoxu-

nun ölçüsü və həm də dizaynlarının

mürəkkəbliyi onların köçəri və ya yerli

kənd mühitində toxunmasınının müm-

künlüyünü qətiyyətlə inkar edir.

XIX əsrdə İran, Qafqaz və Mərkəzi

Asiya boyunca dəyişməkdə olan iqti-

sadi və siyasi vəziyyət həm kübar, həm

də şah himayəsinin, qəbilə və kənd

toxuculuğunun (əlbəttə ki, ilk əvvəl

yerli istehlak üçün istehsal olunan)

əlaqəli çiçəklənməsinin pisləşməsinə

səbəb oldu; ardınca isə müharibələr,

köçürmələr və qəbilə avtonomlarının

təşkil olunmuş şəkildə dağıdılması

nəticəsində toxuculuğun inkişafının

eyni sürətlə pisləşməsinə səbəb oldu.

Eyni zamanda, əvvəlcə İranda, sonra isə

Türkiyə, Qafqaz və Hindistan boyun-

ca öz məhsullarını şablonlaşdırmağa

və doğma ənənələrdə yad bazarla-

rın (xüsusilə də İngiltərə, Almaniya

və Birləşmiş Ştatlar) təsiri ilə qəribə

və üslub dəyişikliklərinə meylli olan

kommersiya fabrikləri yaradıldı. Artıq

siyasi qüvvələr tərəfindən başlanmış

şərq toxuculuğunun bu kommersiya-

laşması sintetik boyaların və maşınla

toxunmuş iplərin təqdimatından son-

ra daha da sürətləndi. Təəccüblüdür

ki, bir çox qəbilə və kənd qrupları bu

təzyiqlərə XX əsrə qədər müqavimət

göstərməyə davam etdilər.

Əlbəttə ki, adətən “klassik” adlanan

xalçalarla “kənd” məhsulları arasında

kəskin və səliqəli bir bölgü xətti yox-

dur. F.R. Martinin ardınca, 1800

19

-cü

il bir çox konservativ kolleksiyaçıların

“pisi yaxşıdan seçmək” üçün ən mü-

nasib olduğunu düşündükləri tarix-

dir (ümumilikdə, bu həm də tətbiqi

sənətin bir çox sahələrində belədir).

Bununla belə, XX əsrin bir çox kol-

leksiyaçılarının, xüsusilə də Jozef V.

McMullanın fəaliyyəti belə bir fikir

mühiti yaratdı ki, kənd və qəbilə xalça-

ları klassik xalçalarla ən azından eyni

hörmətə layiqdirlər. Bu, haradasa ge-

niş və rəqabətli bazar yarada biləcək

qədər klassik xalçaların olmamasına

görə, az da olsa kinayəli görünsə də,

həmdə çoxlu sayda gənc tacirlərin, kol-

leksiyaçıların və yazıçıların qəbilə və

kənd adamlarının antropologiyası və

tarixinə cəlb edilmələrinin artmasıını

əks etdirir. Deməyə ehtiyac qalmır ki,

hazırkı cildin məzmunu daha çox qərb

xalça kolleksiyaçıları arasında müasir

zövqlər və narahatlıqların ifadəsidir.

Qafqaz kənd toxuçuluğunun ciddi

klassifikasiyası yalnız 1960-cı illərdə

başlayıb və qərbdə dilerlər və kolleksi-

yaçılar tərəfindən işlədilən mövzunun

terminologiyası əsasən sovet alimi Lətif

Kərimovun işlərinə əsaslanır. Alman

yazıçısı Ulrik Şürman özünün 1965-ci

ildə nəşr edilmiş “Qafqaz xalçaları” ki-

tabında Kərimovun 1961-ci ildə Bakı-

da rus dilində buraxılan “Azərbaycan

18

Erdmann, op. cit., iki nümunəni ‘Caucasian-North West Persian’ kimi təsvir edir, mənbənin Qarabağ

olduğu fikrini irəli sürür. O təklif edir ki,kompozisiya Səfəvi herat xalçalarından götürülüb.

19

F.R. Martin, A History of Oriental Carpets before 1800, Vienna, 1908