Стр. 134 - Azərbaycan xalçaları

132

Qafqazda

toxuculuğun tarixi

Bu kitabda təsvir edilən xalçaların

deməkolar ki, hamısı XIXəsrə, yada XX

əsrin əvvəllərinə aiddir. Çünki kollek-

siyaçıların yalnız bu dövrdə əldə edib

toplaya bildikləri xalçalar üzə çıxarıla

bilib. Belə ki, onlar siyasət və sənayenin

milli sənəti məhv etməsindən və onu

dəhşətli

reproduksiya,

qeyri-real

təsvirlə əvəz etməsindən əvvəllərə aid,

neçə-neçə əsrləri adlayan incəsənətin

kulminasiya nöqtəsini təmsil edir. Bu-

nunla belə, təsvirlərin əsas hissəsinə

nəzər yetirdikdə onların ənənənin özü-

nü deyil, yalnız uzunömürlü ənənənin

sonunu təmsil etdiyini anlamaq vacib-

dir; bu günümüzə gəlib çıxan XVIII-

XVII və ola bilsin ki, XVI əsrə məxsus

müxtəlif Qafqaz xalçaları bu ənənənin

füsunkarlığının təcəssümüdür. Ona

görə qısa da olsa, qədim Qafqaz toxu-

culuğunun tarixinin burada yer alması

vacibdir. Qoy maraqlanan oxucu XIX

və XX əsrlərə məxsus kənd xalçaları-

nı münasib tarixi və estetik baxımdan

qiymətləndirə bilsin. Araşdırmaya ta-

rix və strukturla bağlı qeydlər də əlavə

olunub.

Erkən Qafqaz toxuculuğunun tarixi,

xüsusilə qarışıqdır. Onun necə çaşdırı-

cı olduğunun sadə bir göstəricisi “klas-

sik”Qafqaz xalçalarının ənməşhur qru-

pu olan “əjdaha” xalçalarının müxtəlif

müəlliflər tərəfindən XIII əsrdən baş-

lamış XVIII əsrə qədər aid edilməsi və

tarix baxımından bir-birindən çox uzaq

salınması faktıdır. Hazırkı mövqe on-

dan ibarətdir ki, ola bilsin onların çoxu

XVII əsrdən sonrakı dövrə aiddir. Buna

baxmayaraq, hələ də bu barədə ümumi

bir razılıq yoxdur və bu məsələyə qəti

aydınlıq gətirə biləcək tarix üzrə yeni

texnika kəşf edilməyincə belə bir fikrin

olması gözlənilmir.

Türk və İran xalça istehsalından

fərqli olaraq, Qafqaz xalçalarının ən il-

kin mövcud olmuş qruplardan əvvəlki

əsrlərdə necə görünməsi barədə,

demək olar ki, təsəvvür yoxdur. Buna

“əjdaha” xalılarını misal göstərmək

olar. Bu xalçaların ən ilkin nümunələri,

çox güman ki, XVI əsrin sonlarına

təsadüf edir. Əlbəttə ki, ən azından

eramızın I əsrindən Qara dənizdən tut-

muş Xəzər dənizinə qədər böyük bir

ərazidə məskunlaşan və ondan neçə

əsrlər əvvəl güclü çarlıqlar yaradan

ermənilər Qafqazda toxuculuqda ge-

niş rol oynayıblar

1

, baxmayaraq ki, bu,

hələ tam izah olunmayıb*. Burdan belə

bir mühakimə yürütmək olar ki, onlar

əjdaha xalçalarından yüz illər öncə to-

xuculuq ənənələrini inkişaf etdiriblər.

Amma erməni təsviri sənətində on-

ların xalçalarının necə görünüşə ma-

lik olduğunu təsəvvür etməyə imkan

verən bir neçə dəyərli göstəricilər var;

Yerevanda Matenadaran kitabxanasın-

dakı XI əsrə məxsus Mugni İncilində

(Gospel of Mugni) (The Annunciati-

on) miniatürü var. Burada Bakirə (Vir-

gin) öz ayaqlarını sadə qızılı yerliyə və

dörd nöqtəli, qırmızı kvadratlı və ya

mavi dairəli dördbucaqlılardan ibarət

haşiyələrə malik döşəkçənin üstünə

qoyub dincəldiyi halda təsvir edilib

2

.

Eyni toxuculuq üslubuna bir neçə

digər erməni miniatürlərinin erkən

formalarında da rast gəlinir. Bura

XIII əsrin ortalarına aid İncildə qeyd

olunduğu kimi şahzadə Smbat Kons-

tablın (Prince Sembat the Constable)

şərəfinə Kilikiyada edam edilmiş dörd

Yevangelist də daxildir

3

. Bütün son-

rakı şəkillərdə əvvəldə təsvir edilmiş

döşəkçə var və hamısı sadə yerliyə və

1

Ermənistanın tarixi və əhalisi ilə əlaqədar istinad edilir: David Marshall Lang`s Armenia, Cradle of

Civilization, London 1970 and 1978.

2

Matenadaran Library MS no. 7736. Reproduced in Lydia A. Durnovo, Armenian Miniatures, London

and Paris, 1961,p. 53

3

Matenadaran Library MS no. 7644. The miniatures of St. Luke and St. Matthew are reproduced in

Dournovo, op. cit.,pp. 96,97.

* İ.Bennet bura-

da Ermənistan və

ermənilər haqqında

səhvə yol verən

müəllifə istinad

edir və özü də

bu səhvin təsiri

altına düşərək,

həqiqəti təhrif edir.

Əvvəla, göstərilən

tarixi dövrdə

Azərbaycanın şimal

hissəsində Albaniya

dövləti (e.ə.IV-e.

VII əsrlərində

mövcud olmuşdur)

var idi. İkinci,

tarixi tədqiqatlarla

sübut olunmuş-

dur ki, Qafqazda

ümumiyyətlə

erməni dövləti ol-

mayıb, onlar bura-

da gəlmə xalqdır.