Page 19 - Həkim məsləhətləri

17

ci il 3 mart tarixli sessiyasında 1921-ci il 16 mart və 13 okt-

yabr tarixli müqavilələr təsdiq olundu. Bununla, həmin

müqavilələrin Naxçıvana aidmüddəasının hüquqi cəhətdən

həyata keçirilməsi reallaşdırılmağa başladı. Azərbaycan

SSR Naxçıvan üzərində hüquqlarından irəli gələn vəzifələri

həyata keçirirdi. Bununla belə, Naxçıvanın Azərbaycan SSR

tərkibində muxtar respublika hüququnun qanuni yolla

təsbit edilməsi 1924-cü ilin fevralınadək ləngidildi.

1922-ci ilin dekabrında Azərbaycan SSR, Gürcüstan SSR

və Ermənistan SSR ZSFSR-də birləşdi. Dekabrın 30-da hər

üç respublika ZSFSR tərkibində

SSRİ-yə daxil

oldu.

Bununla

Azərbaycan SSR-in suveren hüquq-

ları məhdudlaşdırıldı. Buna baxma-

yaraq, Naxçıvanın Azərbaycan SSR

tərkibində muxtariyyətinin təsbit

edilməsi, ləng də olsa, həyata keçi-

rilirdi. 1923-cü il fevralın 27-də III

Ümumnaxçıvan Sovetlər qurultayı

Naxçıvan SSR-in muxtariyyət hü-

quqları əsasında Azərbaycan SSR

tərkibinə daxil edilməsi haqqında

qərar çıxardı və Azərbaycan MİK-ə

müraciət etdi.

Azərbaycan MİK-in üçüncü sessi-

yası Ümumnaxçıvan Sovetlər qurul-

tayının qərarını təsdiq etdi.

Naxçıvan SSR-in muxtar diyar kimi

təşkil olunması Azərbaycan MİK-in

Naxçıvan Muxtar Diyarı haqqında

Əsasnaməsi ilə həyata keçirilirdi.

Bununla Naxçıvanın əvvəlki siyasi

hüquqları məhdudlaşdırılırdı. Res-

publikadan təcrid olunmuş şəraitdə

yaşayan Naxçıvan üçün bunu qənaətbəxş hesab etmək ol-

mazdı. Ona görə də 1923-cü ilin sonunda Naxçıvan Muxtar

Diyarının Muxtar Respublikaya çevrilməsi məsələsi irəli sü-

rüldü. Azərbaycan MİK 1923-cü il dekabrın 31-də bu barədə

qərar qəbul etdi. Zaqafqaziya MİK-in 1924-cü il yanvarın

8-də keçirilən birinci plenumu Naxçıvan Muxtar Diyarının

Muxtar Respublikaya çevrilməsi haqqında qərar qəbul etdi.

Bundan sonra yanvarın 18-də Naxçıvan MİK-in plenumu

çağırıldı, yuxarı orqanların göstərilən qərarı təsdiq olundu,

Naxçıvan MSSR hakimiyyət orqanları təşkil edildi

41

.

Azərbaycan MİK-nin 1924-cü il 9 fevral tarixli dekreti ilə

Naxçıvan Muxtar Diyarının Naxçıvan Muxtar Sovet So-

sialist Respublikasına çevrilməsi təsbit olundu. Beləliklə,

ermənilərin Naxçıvanın Azərbaycandan qoparılmasına yö

nəlmiş düşmənçilik fəaliyyətləri boşa çıxdı, Naxçıvanın

Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olması və onun Azər

baycan dövlətçiliyindəki yeri öz ədalətli hüquqi qiymətini

aldı.

Naxçıvan MSSR-in yaradılması ərəfəsində Azərbaycanın

sonrakı tarixi müqəddəratında misilsiz rol oynayan bir

hadisə baş verdi: 1923-cü il may ayının 10-da dahi dövlət xa-

dimi Heydər Əliyev Naxçıvan şəhərində dünyaya göz açdı.

Heydər Əliyev Azərbaycanın ayrılmaz parçası olan Nax-

çıvan torpağının dünyaya bəxş etdiyi dahi şəxsiyyətlər sıra-

sında xüsusi yer tutur.

Naxçıvan Muxtar Respublikası (1924-cü ildən bizim günlərə

dək).

Naxçıvan Muxtar Respublikasının tarixi iki dövrə ayrı-

lır: 1. Sovet dövrü (1924—1991-ci illər); 2. Müstəqillik dövrü

(1991-ci ildən yaşadığımız günlərədək).

Naxçıvan Muxtar Respublikası yarandıqda onun sahəsi

Naxçıvanın tarixi ərazisinin yalnız 5.988 kv. km-ni əhatə

edirdi. 1929 ‒ 1930-cu illərdə və bundan sonra, Kreml reji

mi 1921-ci il Moskva və Qars müqavilələrinin qərarlarına

zidd olaraq Naxçıvana qarşı ermənilərin yeni ərazi iddiala-

rını həyata keçirdi. Nəticədə Muxtar Respublikanın ərazisi

daha da azaldıldı. Hazırda Naxçıvan Muxtar Respublikası-

nın ərazisi 5.5 min kv. km-dir

43

. Bu, Azərbaycan Respubli-

kası ərazisinin 6,2%-nə bərabərdir. Azərbaycan xalqının ulu

öndəri Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusi-

ya Komissiyasının 1998-ci il yanvarın 14-də keçirilən iclasın-

da demişdir: «Naxçıvanın muxtariyyəti tarixi nailiyyətdir,

biz bunu qoruyub saxlamalıyıq. Naxçıvanın muxtariyyəti

Naxçıvanın əldən getmiş başqa torpaqlarının qaytarılması

üçün ona xidmət edən çox böyük amildir. Biz bu amili qoru-

yub saxlamalıyıq»

44

.

1926-cı il Ümumittifaq əhali siyahıyaalmasına görə Nax-

çıvan MSSR-in əhalisi 104,9 min, sonuncu, 1989-cu il əhali

siyahıyaalmasına görə isə 295,1 min nəfər olmuşdur.

45

1941—1945-ci illər müharibəsinədək muxtar respublika

əhalisinin sayı 130 min nəfərdən çox olmuşdur. Müharibə

əhalinin artım sürətinəmənfi təsir göstərmişdir. Muxtar Res-

publika əhalisinin artım sürəti 1939-cu ildəki 21,8 mindən

1959-cu ildə 14,7 minə enmişdir. Həmin ildə Azərbaycan

SSR əhalisi içərisində Naxçıvan MSSR əhalisinin payı da ən

aşağı həddə düşərək - 3,82% olmuşdur. 1970-ci ildə əhalinin

sayı 200 minlik həddi keçmişdir. 1989-cu ildə muxtar res-

publika əhalisinin sayı 295,1 min nəfər olmuş, Naxçıvan

əhalisi Azərbaycan SSR əhalisinin 4,19%-ni təşkil etmişdir.

SSRİ-nin dağılması ərəfəsində Naxçıvan MSSR əhalisi 300

mindən çox olmuşdur. Naxçıvan əhalisinin təxminən üçdə

bir hissəsi şəhərlərdə, qalanı isə kənd yerlərində yaşayırdı.

Naxçıvan şəhərindən görünüş.

Azərbaycan xalçaları / NAXÇIVAN QRUPU