Page 186 - AZƏRBAYCAN XALÇALARI

184

Əfsanədən də göründüyü kimi, dağ ruhu, od

ruhu, ağac ruhu bir struktur sistemində birləşir.

Ağac kultunun digər xüsusiyyətlərindən bi-

ri də onun reantropomorfizmidir. Reantropo-

morfizm də özündə reinkarnasiyanın bütün

xüsusiyyətlərini daşımaqdadır. Ağacla bağlı

əfsanələrdə reantropomorfizmin əlaməti kimi

qızın ağaca dönməsinin şahidi oluruq. Deməli,

reantropomorfizm həm də motiv yaradandır.

«Yalqız ağac» əfsanəsində bəy oğlu onun təqi-

bindən qaçan qızı oxla yaralayır. Oğlanın ona

çatdığını görən qız allahdan aman istəyir. Bəy

oğlunun gözü qarşısında qız yalqız ağaca çev-

rilir. Bu ağac sitayiş yeri olur. Adamlar yalqız

ağaca qurbanlar kəsir, altında tonqallar qala-

yırlar. Ağac nə quruyur, nə solur, həmişə ya-

şıl qalır. Etiqada görə onun budağını kəsmək,

yarpağını qopartmaq olmaz. Göründüyü ki-

mi reantropomorfizmdə qəhrəmanın ağaca

çevrilməsi üçün təqib və ya başqa vasitələr, üsul-

lar rol oynayır. «Çömçəxatun» əfsanəsində isə

Çömçəxatunun ardıc ağacına çevrilməsinə yar-

dım edən yağışdır. Əfsanədə göstərilir ki, il qu-

raq keçdiyi üçün camaatın məhsulu, heyvanları

susuzluqdan yanıb məhv olur. Çömçəxatun işi

belə görəndə üzünü Allaha tutur ki, yağış yağ-

dırsın. Allah onun səsini eşidib yağış göndərir.

Qız yağışın altından çəkilmir, o qədər durur ki,

tərtəmiz islanır, axırda yamyaşıl ardıc ağacına

çevrilir.

Ağacın mifoloji dünya modelindəki funk-

siyasına görə onun budaqları səmanı, gövdəsi

yerüstü dünyanı, kökləri isə yeraltı dünyanı

bildirir. Hətta şamanlar göyə uçmaq üçün ağa-

cın budağına çıxarmışlar. Şamanlar ağaclara

qurbanlar kəsər, heyvanın dərisi ağacın buda-

ğından asardılar ki, göyün sahibi bundan xəbər

tutsun. Qurbankəsmə vasitəsilə ağacla heyvan

arasında bir yaxınlığın olduğu nəzərə çarpır.

Ağac öz totemlik mövqeyini heyvan-totemlə

birləşdirir. Daha doğrusu, əski düşüncədə ağac-

la heyvan arasında ruhi bağlılıq ol-

duğu düşünülür. Qədim insanın hər

ikisinə ruhi bağlılığı onların totem ol-

masına «səbəb olur». Bu «səbəbə» hər

ikisinə xas olan, antropomorfizmlə

əlaqədar olan ümumi bir cəhət - ini-

siasiya təsir edir. Əfsanələrdə ağa-

cın ölüb-dirilməsinə aid çoxlu faktlar

vardır. Ağacın ölüb-dirilməsinə inam

təbiətin özündən gəlir. Çünki qədim

türkün mifoloji düşüncəsində təbiət

qışda ölür, yazda dirilir. Təbiətin

ölüb-dirilməsinə olan inam birbaşa

ağacın da üzərinə köçürülür. Ağac da

təbiətin üzvüdür, deməli, onun da bu

xassəsi olmalıdır. Sırf ölüb-dirilmə

məqamında ağacda bu proses necə baş

verməlidir? İki yolla – birincisi, ağacın

özü ölüb-dirilmədə iştirak edir, yəni

ağac ölür; ikinci halda ağac öz meyvəsi

ilə qəhrəmanı bu prosesdən keçirir.

Birincisi qədim türkün ağaca olan ina-

mını daha da əski çağlarla bağlayır,

ağacı kəsmək onun ölümünə səbəb ol-

maq deməkdir. Ağacın ölməsi ilə bağlı

əfsanədə deyilir ki, o dünyada bir ağac

var. Onun hər bir yarpağı bu dünyada-

kı bir adamındır. O yarpaq saralıb yerə

düşəndə adam ölür.

Ağacla insan arasında olan əlaqə

reinkarnasiya ilə bir-birinə bağlanır.

İnsanın öz kökünə qayıtmaq istəməsi

ölüb-dirilmə ilə bağlı əski görüşlərin

əsasını təşkil edir. Bunu əfsanədəki

Zili. Yun. Xovsuz. 170x130. 1996-cı il. Bakı qrupu.

Azərbaycan. “Azər-İlmə” istehsalı.