Page 183 - AZƏRBAYCAN XALÇALARI

181

Azərbaycan Xalçaları

№3 / Yaz / 2012

Əfsanə motivi mif mətninin ümumiləşmiş

hökmünü özündə əks etdirir. Əfsanə mətninin

əvvəlində mifin əxlaqi və ixtiyari sonluğu bit-

kin bir cümlə ilə verilir. Mifin əxlaqi sonluğu

əfsanənin motivini yaradır. Bu xüsusiyyət daha

çox totem əfsanələrinə xasdır. Motiv isə bu

sonluğun mifoloji səbəbini izah edir. Məsələn,

əfsanədə totemin və ya onqonun gözəl gəlin

olması göstərilir, onu yad kişi görəndən sonra

o, quşa çevrilməyi Allahdan xahiş edir. Deməli,

belə əfsanələrdə əvvəlcə nəticə göstərilir, sonra

proses nəql olunur. Lakin elə əfsanə mətnləri

də vardır ki, onlarda restrukturlaşma getmir,

proses davam etdiyindən belə mətnləri mif

mətnlərindən ayırmaq olmur. Mif dərketmə

prosesinin qeyri-ardıcıl forması olub, obyek-

tiv dərketmə prosesinin şüurda əks olunan

mənzərəsidir. Mif yaranma prosesindən sonra

onun fantastika ilə çevrələnməsi baş verir ki,

bu da tarixi reallığın fantastik dərk olunmasına

kömək edir.

Qədim mifoloji təsəvvürlərdə allahların, ila

hələrin heyvana, ağaca, quşa və s. çevrilə bilməsi,

ikili həyat sürə bilməsi ilk inanışlardan sayılır.

Bu, totemik allahların inkişaf edərək insanlaş-

masını və lazımgəldikdə əvvəlki vəziyyətinə qa-

yıda bilməsini əks etdirir. Bu, ondan irəli gəlirdi

ki, totemik təsəvvürlərdə cilddəyişmə, antro-

pomorfik təsəvvürlərin təsiri əsas rol oynayır.

Antropomorfizmin təsiri ilə totem heyvan insan

cildində təsəvvür olunur. Bunu «Sünbül oğru-

su» əfsanəsində də müşahidə edirik. Əfsanədə

deyilir ki, bir kişi zəmidən icazəsiz sünbül yığır,

ocaq qalayıb ləzzətlə yeyir. Oğurluq etdiyi üçün

kişi o saat öküz olur. Otlaya-otlaya zəmi sahi-

binin qapısına gəlir. Ev sahibi öküzün yiyəsini

axtarır, tapmır, axırda öküzü kotana qoşur yer

şumlayır, kol-kos daşıyır. Öküz qocalır, onu

kəsir, kəlləsini atır. Bir bostançı kəlləni tapıb

bostanda payaya keçirir ki, oğru gəlməsin. Ço-

banlar dağdan enəndə bostandan qovun-qarpız

dərmək istəyirlər. Əvvəl biri gəlir, yaxınlaşanda

kəllə gülür, çoban eymənir, qaçır, yoldaşlarına

söyləyir ki, bostanda kimsə var. Ona inanmır-

lar, baş çoban bostana gəlir, kəllə yenə gülür,

çoban baxıb görür ki, gülən öküz kəlləsidir. So-

ruşur niyə gülürsən? Kəllə deyir ki, mən özgə

zəmisindən sünbül yoldum, yedim öküz oldum,

sonra başım kəsildi, bostançı tapdı, gətirdi, pa-

yaya keçirdi. Bir dəstə sünbülə görə bu günə

düşmüşəmsə, onda gör qarpız oğurlayanın axırı

necə olar?

Əfsanə insanın öküzə çevrilə bilməsi motivi-

ni özündə yaşatması baxımından burada xüsu-

si elmi aktuallıq kəsb edir. Əfsanə öküzlə bağlı

mifoloji görüşlərə söykənir. Türk-Azərbaycan

mifologiyasında it, qurd, ilan, maral və başqa

heyvanlarla yanaşı, öküzün də zoomorf təsəv

vürlərdə xüsusi yeri vardır. Azərbaycan əfsanə

lərində bu heyvanlar reinkarnasiya olunmaq

qabiliyyətinə malikdirlər. Bu əfsanələrdə hey-

vanların totem kimi fəaliyyəti yoxdur, məs

ləhət vermək, qəhrəmanı dardan qurtarmaq

vəs. xüsusiyyətlər ön plandadır. İnsan – totem

əlaqəsi onların arasında baş verə bilən reinkar-

nasiya ilə başa çatır.

Motivlərdəki bioloji və mifoloji çevrilmələr

quşa dönmə motivində də aşkar olur. Bu möv-

zuda Azərbaycan əfsanələrində çoxlu faktla-

ra rast gəlmək mümkündür. Bu əfsanələrin də

məzmununu utanmaq, həya etmək, öz arzuları

ilə cildlərini dəyişmək təşkil edir. Bu motivin

ikinci bir maraqlı cəhəti ağacla bağlıdır. Aşağı-

dakı əfsanədə də dolayısı ilə ağacla qadın arasın-

da yaxınlıq hiss edilir. «Fatma nənənin darağı»

əfsanəsində başını yuduğu zaman yad kişinin

onu görməsindən eymələnən Fatma nənənin

darağı yerə düşür və orada darağa oxşar ağac

bitir. Masallıda həmin ağaclara «Fatma nənənin

darağı» deyirlər.

Türk mifologiyasında Fatmanın Humay ana-

nın oxşarı olması haqqında bəzi faktlar da

diqqətçəkəndir. Humayın Fatma ilə əlaqəsi

Azərbaycan əfsanələrində ağacla bağlıdır. An-

caq Humayın islamlaşdırılaraq Fatma olması

əfsanələrdə duyulmur. «Fatma nənənin darağı»

əfsanəsində ağac və Humayın bir-birinə qovuş-

ması nəticəsində budaqlar daraq kimi təsəvvür

olunur.

Fatma nənə antropomorf obraz olsa da, o,

əfsanədə reantropomorflaşaraq quşa (Huma-

ya) çevrilir. Yerə düşən darağı da ağaca çevrilib

ağac - quş - Humay - Fatma nənə semantikasın-

da vasitə rolunu oynayır. Ağacın qoruyuculuq

funksiyası Humaydan gəlir. Humay doğulan

körpələri himayə edir. Ağac da qızları, oğlanları

öz budaqları ilə görünməz edir, onları qoruyur,

dağdan yıxılmağa qoymur. Daraq simvoldur –

meşənin simvoludur. «Sona uçan» əfsanəsində

də Sona özünü qayadan atanda ağac onu saxla-

yır. Ağacın qoruyucu olmasını Sonanın dediyi

sözlər - «məni doğma ağac dərəyə uçmağa qoy-

mazdı» sözləri təsdiq edir.

Azərbaycan əfsanələrində quşa dönmənin (re-

inkarnasiyanın) mifdə tam əksi olan inkarnasi-

ya prosesinə də rast gəlinir. Xalq təfəkküründə

bu iki proses mahiyyətcə bir-birinin əksi olsa

da, hər iki prosesdə quşun qadın kimi təsəvvür