Стр. 45 - Azərbaycan xalçaları

43

məna-məzmun tutumunu zənginləşdirən bədii

elementə çevirə bilmişdir. Yeri gəlmişkən, xal-

çanın texniki baxımdan heç də asan ərsəyə

gəlmədiyini vurğulamaq istərdik. Belə ki,

xalçada işlədilən 725 qiymətli daşın iplərin

əhatəsində etibarlı oturuşu yalnız onların qı-

zıl arğac üzərində oturdulmasından və “zili”

texnikasının tətbiqindən sonra əldə olunmuş-

dur. Bu alt arğac və daşaltılara isə 1325 qram

qızıl işlədilmişdir. Əsərin bədii-estetik və bədii-

texniki məziyyətlərini vurğulamazdan öncə

onun mövzusuna toxunmaq istərdik. Dərin

hikmətə bələnmiş bu xalça özündə göy cisimləri

haqqında elmi-tarixi həqiqətləri yaşadır. Bu

mənada onun “Kəhkəşan” adlandırılması da

çox təbiidir. Elmdə həmdə “Ağ yol” (ona Şərqdə

“Saman yolu” deyirlər) kimi tanınan kəhkəşan

əslində Günəşin də daxil olduğu nəhəng ulduz

sistemidir. Onun tərkibində yüz milyarddan

çox ulduz var. Bu yerdə əlavə edək ki, əsərin

mövzusunun hamıya daha çox əlçatmaz və sir-

li-soraqlı görünən göy cisimlərinə həsr olun-

ması müəllifin xalçanın uğuruna kömək edən

məntiqli seçimidir. Belə ki, bizdən çox-çox

uzaqlarda olsalar da, öz varlığını yerə tuşla-

nan işıq seli ilə əyaniləşdirən cisimlərin həm də

səmadakı yerlərini müəyyənləşdirən bu qaş-

lar yəqin ki, hansısa başqa kompozisiyada bu

qədər təsirli olmazdılar. Onların “Kəhkəşan”ın

mavi-göy rəng selinə bəxş etdiyi nüfuzedici

canlılıq kifayət qədər duyulandır.

Kompozisiyanın dominant nöqtəsini gözəgö

rünməz pərilərin qanadları ilə naxışların qov-

şağından əmələ gəlmiş medalyon təşkil edir.

İsti-soyuq rənglərdən “hörülmüş” bu halənin

mərkəzində toplanmış ulduz selinin nurunu

daha da gücləndirən daş-qaşların yaratdığı hey-

ranedici görüntünün irreal qəbulu danılmazdır.

Burada tünd-göy və mavi rənglərin tədricən

dəyişən çalarları ilə daş-qaşlar arasında medal-

yonun gur işıqlığını şərtləndirən uğurlu nisbət

əldə olunmuşdur. Medalyonun mərkəzini

şərtləndirən iri və onu dövrələyən nisbətən

kiçik ölçülü daş-qaşların kənarlara doğru

sənətkarlıqla tapılmış “hərəkətində” axıcılı-

ğın və dinamikanın əldə olunması xalçanın bu

hissəsininsferikliyinininandırıcılığı təəssüratını

yaratmışdır. Bu “çevrəni” əhatələyən sarı zo-

lağın üzərində doqquz “məqam”ın adı ya-

zılmışdır. Xalçanın mərkəzi ilə iri haşiyəsinə

qədər olan məsafədə kəhkəşan, yəni “saman

yolu”nun buludsuz gecələrdə heyranedici olan

görünüşünü şərtləndirən çoxsaylı təsvirlər

yerləşdirilmişdir. Onların arasında şərti-rəmzi

bədii şərhli, yəni “xalça dili” ilə təqdim olun-

muş on iki ayın və bürcün, doqquz planetin

görünüşü vardır. Buradakı dairənin – fərqli

rəng daşıyan planetlərin içərisində müəyyən

bir il qeyd olunmuş, onun rəmzi işarəsi, hansı

ölkəyə qəyyumluq etdiyi və metalın rəmzi ol-

duğu göstərilmiş, ərəbcə-latınca adı yazılmış,

hansı musiqi alətinə bağlılığı və dörd ünsürdən

hansının onun əlaməti olduğu göstərilmişdir.

Maraqlıdır ki, müəllifin görüntüyə gətirdiyi bu

“səmavi xəritə” bədiiliyi ilə yanaşı, həm də elmi

dəqiqliyi ilə diqqət çəkir.

Künclərdə dünyanın dörd məşhur astrono-

miya məktəblərinə işarə olan təsvirlər mövcud-

dur. Burada təqdim olunmuş Şərq, Qərb, Misir

və Çin məktəblərinin nümayəndələri səciyyəvi

milli geyimdə, istifadə etdikləri alətlərlə

vəhdətdədirlər.

Bütün yaradıcılığı boyu ərsəyə gətirdiyi xal-

çaların kompozisiyalarına daxil edilmiş bəzək

ünsürlərinəməna-məzmunverməyəmeylli olan

Eldar Mikayılzadə bu ənənəsinə “Kəhkəşan”da

da sadiq qalmışdır. Belə ki, o, “bala haşiyə”dən

başlayaraq düz xalçanın mərkəzinə qədər kom-

pozisiyaya daxil edilmiş bütün irili-xırdalı naxış

və təsvirləri mənalandırmağa nail olmuşdur.

“Bala haşiyə”ni – ensiz beş haşiyə qurşağı

şəklində, ancaq fərqli – tünd-göy (“ləvəri”-

dünyamızın qaranlıq vəziyyətinin ifadəsi), qır-

mızı (böyük partlayışın rəmzi), göy (dünyanı

su basmasının – “Nuhun tufanı”nın göstəricisi),

sarı, narıncı, yaşıl, ağ (fəsillərin yaranmasına

işarə) və qırmızı-yaşıl (nəbatat aləminin ya-

ranması) rəngdə təqdim etməklə, onlara yal-

nız mərkəzi əsas kompozisiyanı əhatələmək

funksiyasından artıq məna tutumunu həvalə

etməyin mümkünlüyünü sərgiləmişdir. Əlavə

edək ki, forma və tutum baxımından fərqli

olan “ana haşiyə”də isə müəllif canlılar aləmini

görüntüyə gətirmişdir. Bütünlükdə “haşiyələr

toplusu”nun sayca 6 olması da məqsədli olub,

Allah-təalanın dünyanı altı günə yaratmasına

işarədir. “Ana haşiyə”nin künclərində simmet-

rik olan – astronomların görüntülərinin dava-

mı kimi qəbul olunan naxışlarla əhatələnmiş

dörd ünsürün rəmzi təsvirini də xalçanın onsuz

da tutumlu olan “hikmət boğça”sına məntiqli

əlavə saymaq olar.