Page 29 - Azərbaycan xalçaları

27

Gəncə qrupu xalçalarından biri də Borçalı mahalının Faxralı

kəndinin adı ilə bağlıdır. Bu xalçalar Gəncə qrupunun ən çox tanı-

nan, fərdi bədii quruluşa malik xalçaları olmuşdur. Bir qayda olaraq,

bu xalçalar kiçik ölçülərdə toxunmuş və namaz üçün nəzərdə tutul-

muşdur. Xalçanın başı mehrab təsvirli konturlarla dövrələnmiş, ara

sahəsinin içərisində həndəsi formalı göl təsvir edilir. Mehrab təsviri

xalçadan istifadə məqsədini bir daha təsdiqləyir. Buna görə xalq

arasında bu xalçalar “Canamaz” da adlandırılır.

Gəncə xalçalarının naxışları əsasən həndəsi formalı bəzək

elementlərindən ibarətdir. Onların heç biri sadəcə görüntü olaraq

vizual məna kəsb etmir. Hər bir naxışın öz mənası və təyinatı var-

dır. Məhz bu səbəbdən də xalçalardan müxtəlif mərasimlərdə ‒ qız-

lara elçi gəldikdə, yas və ya dəfn mərasimində, nəzirlik, cehizlik,

namazlıq üçün, fala baxma zamanı, xatirə olaraq, uşaq dünyaya

gəldikdə və s. istifadə edilmişdir. Bu rəmzilikləri nəzərə alaraq

naxışların nə qədər arxaik dövrə aid olduğunu təxmin etmək olar.

Yuxarıda göstərilənlərə əsasən təxmin etmək olar ki, ən qədim

zamanlarda xalçaların hər bir evdə, hər kəsin istifadəsində olma-

sı mümkün olmamışdır. Xalça naxışlarına, onların mənasına görə

uyğun məqamlarda, məhdud insanların istifadəsində olmuş, saray-

ların bəzəyinə, şahların hədiyyəsinə çevrilmişdir. Sonralar xalqın

istifadəsində geniş yayılmış, əmtəə malına çevrilmişdir. Gəncədə

toxunan xalçalar üzərində hicri təqvimi ilə onun istehsal tarixi, us-

tanın adı, mənsubiyyət bildirən şərti nişanlar belə toxunmuşdur.

Gəncə toxucularının xalçalarda ən çox istifadə etdikləri ətrafları

pilləli göl, qarmaqlı naxış, romb, xaçabənzər, üçbucaq, səkkizguşəli

ulduz, ceyran, quş, damğa təsvirləridir. Naxışların digər qismi gül

formasından və ya fantastik heyvan təsvirlərindən ibarət olub, ki-

çik ölçülərdə toxunduqları üçün xalçalarda aparıcı mövqe tutmur-

lar. Bu naxışlarda tarixin neçə-neçə qatı var. Bu təsvir üslublarının

analoqu heç bir başqa xalqda yoxdur. Onlar Azərbaycan ərazisində

olan qaya təsvirləri ilə, saxsı qablar üzərindəki motivlərlə səsləşirlər.

Gəncə xalçaları üzərində toxunan naxışların mənası bu günədək

tamlığı ilə öyrənilməmişdir, bəlkə də, onların mənasını bütünlüklə

açmaq heç mümkün də deyil. Lakin onlardan bir qismini şərh etmək

olar. Bunlar inanclardan irəli gələn naxış növləridir – səkkizguşəli

ulduz səma cisimlərinə inamdan yaranmış, romb dünyanın qadın

başlanğıcı, artım, bolluq rəmzi, xaçabənzər motiv dünyanın yaranı-

şını göstərən dörd ünsür, dörd qütb, pilləli göllər Yaradana doğru

aparan ilahi yüksəliş yolu, üçbucaq yenə də səmaya, Tanrıya gedən

yol kimi yozulur. Bunlardan başqa, quş obrazı kimi elə elementlər

də vardır ki, onlar miladdan öncə günəşin, səmavi dünyanın, İslam

Xalça. Yun. Xovlu. XIX əsrin sonları.

Gəncə qrupu. Azərbaycan.

Məfrəş. Yun. Xovsuz. XIX əsrin sonları. Gəncə qrupu. Azərbaycan.

Azərbaycan xalçaları / GƏNCƏ QRUPU