Стр. 129 - Azərbaycan xalçaları

127
yaşaməş görkəmli Azərbaycan
yazışısı Yusif Vəzir
Çəmənzəminli “Qızlar bula-
ğı” əsərində qoçun müqəddəs
heyvan sayıldığını və ona
azərbaycanlıların sitayiş etdi-
yini çox gözəl qeyd edir:
Gəldik çeşməyə,
Sudan içməyə,
Ağca qoçlara
Təzim etməyə.
Qoça sitayiş
Anadolu-
da, orta və
mərkəzi Asi-
yada da geniş
yayılmışdır.
VIII yüzilin
türk xaqanı
Güntəkinin qəbri üstə qoyu-
lan qoş abidəsi bunu bir daha
təsdiq edir.
Xalı üzərində tez-tez təsadüf
edilən təsviri motivlərdən biri
də tovuzquşu olmuşdur.
Xalıda bu quşun obra-
zı çox stilizə edilmiş bir
tərzdə tətbiq olunubdu.
Azərbaycanda bu quşun
rəmzi xarakter daşıyan
təsviri də vardır. O, alov
diliminə bənzər “buta”
rəsmidir. Keçmişdə
Azərbaycanda “tovuzlu”,
“butalı” adlı xüsusi xalılar
toxunubdu.
Fikrimizcə, tovuzquşu
təsvirli xalıların ən qədimi
XV yüzilliyə aid edilən və
hazırda Stokholm Tarix
Muzeyində saxlanılan Qa-
zax xalçasıdır. Ənənəvi xalça
kompozisiyasında toxunmuş
bu xalının mərkəz hissəsində
bir ağac ətrafında üz-üzə da-
yanmış iki tovuzquşu təsviri
verilmişdir. Tovuzquşları
yandan alabəzək quyruqları-
nı qaldırmış vəziyyətdə şərti
dekorativ səpkidə icra edilmiş-
dir. Bu tip tovuzquşu təsvirli
xalçaların uzaq keçmişlərdə də
məşhur olduğunu və bir çox
ölkələrdə yayıldığını təsviri
sənət əsərləri də təsdiq edir.
Bu baxımdan hazırda Bar-
selona şəhərində Kataloniya
incəsənət muzeyində nümayiş
etdirilən XV yüz il rəssamı
Con Xyuqetin tablosu diqqəti
cəlb edir.
Görkəmli türk sənətşünası
Oktay Aslanapa Yusif Durul
öz “Səlcuq xalqları” kitabında
bu tipli xalçaların müxtəlif
vaxtlarda Anadoluda da to-
xunduğunu qeyd edirlər.
Hazırda Bakıda Dövlət xalı
muzeyində belə kompozisiyalı
qoşa tovuzquşu təsvirli, XIX
yüzilə aid olan xalıların çoxlu
nümunələri saxlanılır.
Qocaman xalçaçı ustalarının
verdiyi məlumatlara görə bu
qoşa tovuzquşlarından biri
erkək, o biri dişi olub ailə və
ocaq obrazının təsviri kimi
qəbul edilmişdir.
Xalça üzərində tovuzquşu
təsvirinin belə geniş yayılma-
sı səbəbsiz
olmamışdır.
Sənədlər
göstərir
ki, uzaq
keşmişlərdə
tovuzquşu
türkdilli xalq-
lar arasında
müqəddəs
ocağın tan-
rısı sayıl-
mışdır. Hələ VI yüzillikdə
Bizans səfirləri Mərkəzi Asiya
hakimi İstemi paşanın hü-
zurunda olarkən türklərin
Xalçalarımızda
həyat ağacının təsviri
Qoç buynuzunun təsviri