Стр. 61 - Azərbaycan xalçaları

59

də az rol oynamadığını təsdiq edir. Əsərdən

bəlli olur ki, bayrama bir neçə gün qalmış car-

çılar şəhərləri, obaları, bazarları gəzərək şah sa-

ray qapılarının xalq üzünə açıq olduğunu elan

edərmişlər. Bayram günü camaat saraya top-

laşar və hər kəs hökmdara nə şikayəti varsa,

çəkinmədən söyləyərmiş. Sonra padşah taxt-

dan düşüb baş məbudun qarşısında diz çökərək

deyərmiş: “Mənim şəxsiyyətimə əhəmiyyət

verməyərək, bitərəfanə bu adamın mənə qar-

şı elədiyi şikayətə bax və hökm ver”. Bundan

sonra məhkəmə qurular və şikayətə baxılar-

mış. Şikayətə gələnlərin dədrlərinə əlac edilər,

heç bir cəza tətbiq olunmaz, kimsənin xətrinə

dəyilməzmiş. Göründüyü kimi, tarixin qədim

dövrlərində ən qəddar hökmdarlar belə Nov-

ruz bayramı ərəfəsində öz zülmünü azaltmağa

məcbur edilərmiş.

Qədim azərbaycanlıların Novruz bayramını

əsl xalq bayramı kimi hələ miladdan öncə qeyd

etdikləri Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə”

əsərində təsvir olunmuşdur. Novruzun gəlişi

klassik Şərq poeziyasında, o sıradan Azərbaycan

poeziyasında geniş yayılmış ədəbi forma –

bahariyyə (baharın təsviri) adlı lirik şeirlərdə də

(qəzəl, qəsidə, məznəvi və s.) təsvir və tərənnüm

olunmuşdur.

Novruzun gəlişi baxımından 1637-ci ildə

Şamaxıda olan alman səyyahı Adam Oleari-

nin müşahidələri daha böyük maraq doğurur;

həmin mərasimin iştirakçısı olan səyyah yazır:

”Astroloq tez-tez stolun arxasına keçir, öz üs-

türlabı ilə Günəşi müşahidə edir, saata baxır,

beləliklə, Günəşin gecə ilə gündüzün bərabərlik

nöqtəsinə çatacağı anı gözləyridi. Elə ki arzu

olunan dəqiqə çatdı, o, bərkdən elan etdi: “Yeni

il gəldi, təzə il başlandı.” Dərhal yaylım atəşi

açıldı, şəhərin qala divarları və bürclərində gara

ney səsləndi, təbillər çalındı və beləliklə böyük

el şənliyinə başlandı... ”

Novruz digər bayramlardan öz tarixi kökləri,

zənginliyi, özünəməxsus mahiyyəti, ülviliyi

ilə seçilir. Novruz bayramı yüzillər, minillər

boyu mərasimləri, adət-ənənələri, xeyirxah

əməlləri, tədbirləri, şifahi xalq ədəbiyyatı

nümunələri, oyun və əyləncələri ilə Dədə Qor-

quddan Füzuliyə, Sabirə, Səməd Vurğuna

qədər bütün ozan və şairlərimizin, xanəndə və

sazəndələrimizin, alim və mütəfəkkirlərimizin

əsərlərində özünə möhkəm yer tutmuş və onla-

rın ilham mənbəyinə çevrilmişdir.

Aylar, illər, əsrlər bir-birini əvəz edir, soyu-

muzun-kökümüzün rişələri artır, yeni nəsillər

yaranır, el-obamız heç bir qadağa, yasaq və qor-

xuya baxmayaraq əziz hesab elədiyi Novruzu

müqəddəs bayram kimi yaşadıb bu günümüzə

çatdırmış, onun əsatirlərini də, qaydalarını da,

adət-ənənələrini də, nəğmələrini də göz bəbəyi

kimi qorumuşdur.

Təbiətin dirildiyi bu ilk günün, yeni günün –

Novruzun gəldiyini bildirmək üçün əvvəllər

atəşfəşanlıq edən babalarımız odlu silah, top

icad edildikdən sonra köhnə ilin qurtarması,

yeni ilin başlanması münasibətilə toplardan yay-

lım atəşi açardılar. Elə ona görə də “Novruzun

topu atılan” vaxta “il təhvil oldu” deyərlər.

Azərbaycanlılar arasında indi də yaşayan

inama görə Novruzun topu atıldıqda yeni

gələn il hansısa bir heyvanın üstündə təhvil

olur. Təzə ilin necəliyini də məhz bu heyva-

nın xüsusiyyətləri, əlamətləri ilə seçərdilər.

Alimlər bunu bilavasitə qədim monqol və türk

təqvimləri ilə əlaqələndirirlər; belə ki, mon-

qollarda və türklərdə illər həmçinin, 12 illik

dövrlərlə birləşdirilir, hər il də müəyyən bir

heyvanın adını daşıyır. Çox güman ki, hələ ilk

türk axınları ilə Azərbaycana gətirilən bu böl-

gü qaydası monqol işğalı dövründə (XIII yüz il)

İrana, oradan da Azərbaycana keçən, Qacarların

sülaləsi dövründə rəsmən tətbiq edilən monqol

(türk) Ay-Günəş təqviminə əsaslanır. Qədim

türk təqviminə görə günəşin zahiri illik hərəkəti

hər on iki ildən bir təkrarən eyni nöqtəyə dü-

şür. Bu vaxt ildəyişmə baş verir. İldəyişmə isə

mütləq bir heyvanın üstündə olur. Təqvimdə

bu heyvanların sayı 12 və onların sırası belədir:

siçan, öküz, pələng, dovşan, əjdaha, ilan, at, qo-

yun, meymun, toyuq, it, donuz.