Page 17 - Azərbaycan xalçaları

15

Azərbaycan xalçaları / BAKI QRUPU

Bakı xanlığı Quba xanlığından asılılığa düşür.

Fətəli xan (1758-1789) bacısı Xədicə Bikəni

yeni Bakı xanı Məlik Məhəmmədə ərə ve

rir. «Nikah diplomatiyası» nəticəsini verir,

Məlik Məhəmmədin dövründə (1768-1784)

Bakı xanlığı müstəqilliyini itirir. Bakı xanlığı

yalnız Fətəli xanın ölümündən (1789) son

ra II Mirzə Məhəmməd zamanında (1784-

1791) müstəqil olur. II Mirzə Məhəmməd

xanla əmisi Məhəmmədqulu xan arasında

hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır.

Bu mübarizədə Məhəmmədqulu xan qalib

gələrək hakimiyyətə başlayır (1792), lakin

elə həmin il ölür. Bundan sonra yenidən ha

kimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Hü

seynqulu xan (1792-1806) hakimiyyəti ələ

alır. Bu zaman Rusiya və İran Bakı xanlığını

tutmağa çalışır. II Yekaterinanın (1763-1796)

1793-cü il 19 aprel fərmanı ilə Bakı xanlığı

Rusiyanın himayəsinə keçir. Ağa Məhəmməd

Qacarın 1795-ci ildə yürüşü vəziyyəti dəyişir.

1796-cı ildə isə Rusiya Azərbaycana qoşun

göndərir. Hüseynqulu xan təkrar Rusiya

nın himayəsinə keçməyə məcbur olur. Rus

qoşunları I Pavel (1796-1801) tərəfindən

geri çağırıldıqdan sonra Hüseynqulu xan

Ağa Məhəmməd Qacara meyil edir. Qaca

rın öldürülməsi ilə vəziyyət yenidən dəyişir.

Bakı xanlığı sərbəstləşir. Bu isə uzun çəkmir.

Hüseynqulu xan 1803-cü ildə üçüncü dəfə

Rusiyanın himayəsini qəbul edir, 1804-cü ildə

ondan imtina edir. Qafqazdakı Rusiya qoşun

larının komandanı P.D.Sisianov (1802-1806)

Bakı xanlığını tutmaq məqsədi ilə danışıqlar

aparan zaman 1806-cı ilin fevralında öldürülür. Rus qoşunları

qüvvəsini artıraraq Bakı xanlığını işğal edir, 1806-cı il oktyabrın

3-də Bakı xanlığı ləğv olunur, torpaqları Rusiyaya qatılır.

Xanlıq dövründə XVIII əsrin I yarısındakı dağıntılar və iq

tisadi tənəzzülün nəticələri aradan qaldırılmağa başladı. XVI

II əsrin 70-ci illərində Bakı xanlığının Quba xanlığından asılı

vəziyyətə düşməsi, siyasi sabitliyin bərpası və digər amillər

iqtisadi canlanmaya səbəb oldu. Neft çıxarılması artdı. Duz

istehsalı və ixracında da irəliləyiş baş verdi. Yalnız Masazır

gölündən ildə 150000 pud duz götürülürdü. Duz dəniz və kar

vanlarla quru yolu vasitəsi ilə satışa çıxarılırdı. Zəfəran istehsa

lında da artım var idi.

31

Rusiya imperiyası Bakı xanlığını işğal etdikdən sonra xanlıq

üsul-idarəsini ləğv edib, onu əyalətə çevirdi. 1840-cı il 10 aprel

inzibati-ərazi islahatı nəticəsində Kaspi vilayətinə daxil olan

Bakı qəzası yaradıldı. Çar I Nikolayın (1825-1855) 1846-cı il 14

dekabr tarixli fərmanı ilə Şamaxı quberniyası təşkil edildikdə

Bakı qəzası həmin quberniyanın tərkibinə verildi. 1859-cu

il Şamaxı zəlzələsindən sonra quberniya mərkəzinin Bakıya

köçürülməsi ilə eyni adlı quberniyanın qəzası oldu. (Xəritə

7) Bakı şəhərinin quberniya mərkəzi olması ilə burada şəhər

quruculuğu genişləndirildi

32

. 1872-ci ildə neft sənayesində ilti

zam sisteminin ləğvi Bakı-Abşeron bölgəsində hasilatın sürətlə

artmasına, müvafiq infrasturukturun yaradılmasına təkan

verdi. Bakı-Tiflis və Bakı-Petrovsk dəmir yollarının çəkilməsi

Bakı quberniyası (XIX əsrin II yarısı - XX əsrin əvvəlləri)

Xəritə 7

Xalça dükanı. Bakı.

Qaynaq: Azərbaycan tarixi atlası, səh. 44