Page 117 - AZƏRBAYCAN XALÇALARI

115

ibarət kolleksiyanı birdən-birə sərgiyə çıxar-

maq mümkün deyil. Bunun çətinliyini, yəqin ki,

dünyanın bütün muzeyləri etiraf edər. Sonuncu

müharibədən əvvəl "Türk və İslam Əsərləri Mu-

zeyi" öz kolleksiyasının 20 faizindən bir qədər

artığını sərgiyə çıxarmaq əzmində idi. Yenidən

açılanda ərazisi daha da məhdudlaşdırılmışdı.

Hazırda balansında olan nümunələrin yalnız

15 faizini nümayiş etdirə bilir. Bu şəraitdə isə

xalçaçılıq elmi baxımından maraq kəsb edən

nümunələrin göstərilməsi yalnız təsadüfi ola

bilər. Əlbəttə, muzey salonlarının vəzifəsi təkcə

elmi problemləri həll etməkdən ibarət deyil. Ha-

zırda 800-dən artıq xalça anbarlarda saxlanılır.

Xalçaların anbarda saxlanması isə qumaşın, ke-

ramikanın və ya kitabların anbarda saxlanması

ilə müqayisə oluna bilməz. İçində 800 xalça qo-

runan anbarı daim saz vəziyyətdə, tədqiqatlara

hazır şəkildə saxlamaq çox çətin məsələdir. Bu

sətirləri yazan adam uzun müddət muzeydə

işlədiyinə görə bu problemlərdən agahdır.

Amma bu da bir həqiqətdir ki, həmin eksponat-

ları tədqiq etmədən türk xalılarının tarixi möv-

zusunda açıq qalan sualların cavablarını tapmaq

mümkün deyil.

XIII və XIV əsrlərin türk xalçaları

Sonrakı mülahizələrin asan anlaşılması üçün

bu giriş zəruri idi. XV əsr türk xalçaları haq-

qında bildiyimiz nədir? Düzünü desək, çox az

şey. Türk xalçaçılığının iki çiçəklənmə dövrü

olmuşdur: XIII-XIV əsrlər və XVI-XVII əsrlər.

Bu iki intibah dövrü arasındakı XV əsr qaranlıq

bir səhifə kimi görünür. Amma əslində, XVəsr

heç də qaranlıq bir səhifə deyil. Əksinə, XV əsr

ilk Səlcuq intibahı dövrü ilə ikinci Osmanlı inti-

bah dövrü arasında bir körpü təşkil edirdi. XVI

əsrdə Osmanlı incəsənətinin nail olduğu inkişa-

fın köklərini XV əsrdə axtarmaq lazımdır. Bu,

təkcə xalçaçılıq sahəsinə deyil, incəsənətin digər

növlərinə də aiddir. XV əsrin türk xalçaları haq-

qında bir fikir irəli sürə bilmək üçünsə yalnız bu

iki çiçəklənmə dövrünün arasındakı zamanın

başlanğıcına və sonuna diqqət yetirmək lazım-

dır. Beləliklə, onu çərçivəyə almış olacağıq. Bu-

nun üçün də iki suala cavab tapmaq lazımdır.

XIII-XIV əsrlərdəki intibah dövründən XVəsrə

nə kimi miraslar qalmışdır? XVI-XVIII əsrlərdəki

ikinci intibah dövründə nələr XV əsrin mirası sa-

yıla bilər? Bu, həqiqətən bir az qarışıq üsuldur,

amma yeganə çıxış yolu ancaq budur.

Türk xalçaçılığının inkişafı ilə bağlı materiallar-

dan əlimizdə Konyadakı Əlaəddin camesindən 8

nümunə var (şəkil 1-6). 1905-ci ildə aşkar edilmiş

bu nümunələr sonradan İstanbula gətirilmişdir

və bu gün "Türk və İslam Əsərləri Muzeyi"nin

ən dəyərli eksponatlarından biri sayılır. “Konya

xalçaları” adlandırılan bu nümunələr dünya-

nın ən məşhur xalçalarıdır. Buna baxmayaraq,

onlar yenə də kifayət qədər tanıdılmamışdır.

Hətta bəzilərinin fotoşəkilləri belə yayılma-

mışdır. Onlardan heç biri texniki baxımdan

etibarlı bir şəkildə tədqiq edilməmişdir. Bunla-

rın, sadəcə, gözəlliyini əks etdirə biləcək rəngli

şəkilləri də yoxdur. Onların dəyərinə layiq bir

şəkildə tanıdılması zəruri vəzifədir. Konyadakı

8 nümunədən üçü böyük, son dərəcə aşınmış

vəziyyətdə olmasına rəğmən, bütöv şəkildə qal-

mış xalılardır (şəkil 1-3). Digər iki böyük xalça-

nın isə yalnız fraqmentləri mövcuddur. (şəkil 5a

-6). Üç böyük parça isə daha kiçik xalçaların qı-

rıntılarıdır. (şəkil 4-5). Amma nadir şəkillərdən

Şəkil 1

Şəkil 2