Page 82 - Azərbaycan xalçaları

80

Xalça Gədəbəy rayonunun İnəkboğan kən

dində toxunub. Bu kənd özünün füsunkar

təbiəti, aşıq sənəti, bədii tikmə, misgərlik, du-

lusçuluq və digər sahələri ilə məşhurdur. Bu

ərazidə qoyunçuluq geniş yayılmışdı ki, bu da

xalçaçılığın inkişafına münbit şərait yaratmış-

dır. Qara, boz, çal, qumral rəngli yunun bollu-

ğu və boyaq xassəli zəngin bitki örtüyü, eyni

zamanda, min illərdən bəri naxışları yaddaşın-

da yaşadan, onu xüsusi məhəbbətlə, incəliklə

və istedadla xalçaya köçürən toxucular xalça-

larına bənzərsizlik bəxş etmişlər. İnəkboğan

kəndinin təbiətindən xalçaya hopan rənglər

parlaq və şuxdur. Kənd sənətkarları toxu-

duqları xalça, kilim, məfrəş, çul və digər xalça

məmulatlarına onları əhatə edən mənzərəni,

yaşıl çəmənləri, tər çiçəkləri və eyni zaman-

da, nəsildən-nəslə ötürülən türk tayfa dam-

ğalarını köçürmüşlər. Burada toxunan xalça-

lar onu toxuyanların yüksək mədəniyyətini,

zəngin təxəyyülünü, bədii istedadını təsdiq

edir. Bu kənd Göyçə gölü ətrafında yaşayan

azərbaycanlılarla sıx mədəni-iqtisadi əlaqədə

olmuşdur. Bu yaxınlıq məişətdə, folklorda özü-

nü daha qabarıq büruzə vermişdir. Xüsusən də

xalça sənətində istər rəng, istərsə də kompozi-

siya yaxınlığı aydın şəkildə duyulur.

Bu xalçalarda bədii ənənələr əsrlərdən bəri

formalaşmış şəkildə təcəssüm olunur. Bəzən

bir-birinə aid rənglər bir xalçanın üzərində şux

ahənglə toplanır, göz oxşayan palitra yaradır.

Sınıq, bəzən də əyri xətlərlə işlənən göllərin,

irili-xırdalı elementlərin zənginliyi bu xalça

məhsullarını məişət üçün daha da gözəgəlimli

edir. Ənənəvi mücərrəd həndəsi işarələrin

xalçada özünə yer etməsi Azərbaycanın əksər

xalçaçılıq məktəbləri üçün xarakterik olduğu

kimi, bu xalçalarda da nəzərə çarpır.

Xalça toxunuş üsuluna görə xalq ənənələrinə

əsaslanır. Bir ensiz yelən üzərində dilikli zo-

laq, ətraflarında alamuncuq toxunub. Qırmızı

rəngli ara sahə üzərində isə bir ədəd sürməyi

yerlikli altıbucaqlı göl, onun daxilində iki ba-

şında qubbalarla bəzədilmiş romb formalı göl

vardır. Xalça üzərində bütün naxışlar, hətta

bitki mənşəli olsalar belə, həndəsi quruluşda

toxunubdur. Xalça nisbətən böyük həcmli na-

xışlara və seyrək ilmə sıxlığına (30x36 sm) ma-

likdir. Bu da yerli yunun növünə uyğun olaraq

qalın olmasından irəli gəlir. Gədəbəy xalça-

sının üzərində olan naxışlara miladdan öncə

əcdadlarımız tərəfindən həmin bölgələrdə ha-

zırlanmış saxsı qablar üzərində rast gəlmək

olar. Bu naxış şimşəyin çaxması kimi ilahi

qüvvələrə inamdan yaranmışdır. Romb əbədi

artım, həyatın davamlılığı, əbədiyyət simvolu-

dur. Kvadrat dörd qütb – şimal, cənub, şərq,

qərb, xaçabənzər element – su, od, hava və tor-

paq ünsürləri kimi tanınırlar.

Hər bir xalçada olduğu kimi, bu xalçada da

onu toxuyan xalqın genetik varislik elementləri

vardır. Onlar zaman keçdikcə dəyişmiş, stilizə

edilmişdir. Lakin öz obrazlarını dəyişsələr də,

məzmunları dəyişməz qalmışdır.

Gədəbəy xalçasında istifadə edilmiş rəng

lərin alınmasında təbii boyaqlardan istifadə

edilib. Meyvə, ot, çiçək kimi boyamada istifadə

edilən bitkiləri boyaqçılar yığıb qurudurdu-

lar və boyaq maddəsini istifadə etmək üçün

uzun müddət saxlayırdılar. Onları yalnız

müəyyən miqdarda müəyyən qablarda hazır-

layır, məsələn mis qazanlarda qaynadırdılar.

Bütün bu sirlərin öz mənası var idi; belə ki,

oksidləşmə prosesləri ilə əlaqədar kimyəvi

reaksiyalar və mis qazanların yavaş-yavaş

qızması və soyuması xüsusiyyəti baş verirdi.

Hər bir halda bir çox yüzillik ərzində insanlar

tərəfindən yığılan qiymətsiz təcrübənin qanun-

ları yun ipliyinin yüksək keyfiyyətli boyan-

masını və nəticə etibarilə, yüksək keyfiyyətli

materiala malik xalçaların toxunmasını təmin

edirdi. Bütün bu peşəkarlıqla yanaşı, bəzi hal-

larda Gədəbəy xalçasında olduğu kimi, ipliyin

boyanmasında yanlışlıq da baş verirdi ki, bu

da illər keçdikdən sonra xalça üzərində əbrəş

izlərinin yaranmasına səbəb olurdu. Diqqətlə

baxdıqda, qədim xalçaların bir çoxunda bu

izlərə rast gəlmək olur. Xalça Gədəbəydə şəxsi

evdə saxlanılır.

Xalçada təbii yolla alınmış yeddi rəngin ça-

larında olan və əl ilə əyrilmiş iplərdən istifadə

edilmişdir. Ağ, qırmızı, sarı, yaşıl, sürməyi,

mavi, qara rənglər xalçaya xüsusi görünüş bəxş

edir. Xalçanən ərişi, xovu və arğacı yundur.

Saxlanma vəziyyəti əladır. Xalça elmi, tarixi,

bədii əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan xalçaları / GƏNCƏ QRUPU