Page 130 - AZƏRBAYCAN XALÇALARI

128

başlandığını söyləmək olar. Bu çeşiddən olan

xalçaların ən böyük və məşhur qrupunu “quş-

lu xalçalar” təşkil edir. Bu adı həmin xalçalara

oradakı təsvirlərin keçmişdə yanlış olaraq quş

şəklinə bənzədilməsi nəticəsində vermişlər. Av-

ropa muzeylərində saxlanılan ən qədim ağ yer-

likli xalçalar Tirol ershersoqu Ferdinandın vari-

datına daxil olan 1571-72-ci il tarixli, İmperator

İkinci Maksimilianın 1578-ci il tarixli, Fransa

kraliçası Elizabetin 1585-1593-cü il tarixli xalça-

larıdır.

Dördüncü kateqoriyaya aid olan Osmanlı xal-

çaları da Uşak xalçaları kimi medalyon motivini

İran xalçalarından əxz etmişdir. Amma bunlar-

da da medalyondan İran xalçalarında olduğu

kimi mərkəzi fiqur kimi istifadə edilməmişdir.

Erkən dövrün bütün xalçalarında mövcud olan

təsvirlərin aşıladığı davamlılıq, axıcılıq hissi İran

xalılarının bu mərkəzi medalyon sxemi ilə məhv

olur. İran xalçalarının təsvirləri məhduddur.

Onlar müəyyən zaman çərçivəsində qalmış-

dır. Türk xalçaçılığı təsvirlərin sonsuz davamı

prinsipindən vaz keçmirdi, o, qədim xalçaçılıq

ənənələrinə bağlı idi. Uşak xalçaçılığı medal-

yonların ardıcıl şəkildə sıralanması prinsipi

üzərində qurulmuşdu. Osmanlı xalçaçılığı isə

başqa yolla inkişaf edirdi.

35-ci şəkildə göstərilən xalça bu qrupun ən

qədim nümunələrindən biridir. Onun palmet

və sivri yarpaqlardan ibarət olan əsas orna-

menti İran rəsm dünyasından əxz edilmişdir.

Amma bu xalçada bütün təsvirlər İran xalçala-

rında olduğundan daha zəngin və dolğundur.

Bu baxımdan həmin meyllər bizə XVI əsr türk

çini sənətində İran ornamentlərinin işlənməsini

xatırladır. Mərkəzi medalyonların və künc me-

dalyonlarının dolğularına ötəri nəzər salmaq

deyilənləri sübuta yetirməyə kifayətdir. Lalə və

bənövşə şəkillərinin bu dərəcədə təbii şəkildə

təsvir edilməsinə yalnız türk incəsənətində rast

gəlmək olar. Xalçanın, əslində, dəqiq bir me-

dalyon sxemi var. Ortada bütöv bir medalyon,

künclərdə isə eyni medalyonun çərək formaları.

Amma bu medalyon sxeminin xalça üçün xüsu-

si bir əhəmiyyəti yoxdur. Bu sxem sıx yarpaq və

çiçək təsvirləri arasında ikinci dərəcəli bir ştrix

təşkil edir. Amma ətraflı tədqiq etdikdə bilinir

ki, bu xalça ixtiyari bir şəkildə işlənməmişdir,

müəyyən kompozisiyaya tabedir. Rombşəkilli

bəzi təsvirlər qrupu diqqəti xüsusilə cəlb edir.

Bu romb fiqurlarının uclarında səkkizləçəkli

çiçək şəkilləri təsvir edilmişdir. Yerlik son-

suz bir şəkildə sıralanan, içləri yarpaq və

çiçək elementləri ilə doldurulmuş rombşəkilli

təsvirlərlə ötrülmüşdür. Medalyonun bu qədər

kiçik olması onun özünün də romblardan biri-

nin içinə sığışdırılması ilə bağlıdır. Digər xalça-

larda başqa texnikadan istifadə edlmişdir (şəkil

36). Bunlarda medalyon sxemi daha böyükdür.

Amma burda da medalyon, davamlılıq təsiri

oyadan əsas fiqura uyğunlaşdırılmışdır.

Osmanlı saray xalçalarının ornamentlərini çə-

kən sənətkarlar cürbəcür xalçalar ərsəyə gətir-

mişlər. Xüsusən də medalyon şəklindən imtina

etdikdə çox ahəngdar kompozisiyalar yarat-

mışlar (şəkil 37). Medalyondan yaxa qurtara

bilmədikdə isə sonsuzluğa qədər uzanıb gedən

əsas ornamentlə heç də ahəngdar olmayan,

onunla uyuşmayan medalyon sxeminin təzadı

ortaya çıxırdı (şəkil 38). Amma zaman-zaman

bu təzadlı ünsürlərin bir-birilə uzlaşdığı, bir ta-

razlıq yaratdığı (şəkil 39) və ya Uşak xalçaların-

Şəkil 33

Şəkil 34